قید بعدی این است: «علی سبیل اتجاه نحو شی ء» به نحو توجه به سوی چیزی؛ یعنی نحوه ی این تبدل نحوه ی توجه به سوی شی ء دیگر است. این نكته ی بسیار خوبی است و نظیر آن نكته ای است كه ارسطو در تعریف خودش گنجاند آنجا كه با آوردن «كمال اول» در تعریف حركت، «كمال ثانی» را هم گنجاند. این آقایان می خواهند این طور بگویند (این نكته ای است كه خیلی باید به آن توجه كرد) كه در حركت غایت داشتن مقوّم ذات حركت است؛ یعنی حركت بدون غایت معنی ندارد.

در میان امروزیها اصطلاحی هست كه می گویند كمیت بر دو قسم است: «كمیت موجهه» و «كمیت غیر موجهه» . كمیت موجهه كمیتی است كه جهت دارد، یعنی به سوی چیزی است و كمیت غیر موجهه كمیتی است كه جهت ندارد و به سوی چیزی نیست مثل كمیات هندسی. در مفهوم یك متر این نیست كه جهت داشته باشد، یعنی نفس این كمیت، از آن جهت كه كمیت است جهت ندارد كه از این طرف باشد یا از آن طرف. ولی حركت كمیتی است جهت دار و نمی تواند بی جهت باشد. به بیان دیگر «به سوی» در معنا و حقیقت حركت خوابیده است و آن چیزی كه حركت به سوی آن متوجه است همان است كه آن را «غایت» حركت می نامند [1].

- فلاسفه معتقدند كه در حقیقت حركت، توجه به سوی چیزی هست و حركت به سوی هیچ چیز محال است. حتی هر قوه ای كه در طبیعت غیر شاعر، حركتی انجام می دهد در حركتِ خودش مطلوبی و غایتی دارد و به تعبیر ارسطو «كمال ثانی» ای دارد كه به وسیله ی این حركت، آن كمال ثانی را جستجو كرده و متوجه به سوی آن است. از اینجاست كه این آقایان معتقدند كه تكامل، جهت دار و هدف دار است.

اگر حركت كمال شد، محال است به صورت تنزل باشد. مسئله ی تنزل و تنقص را بعد عرض می كنیم كه از چه قبیل خواهد بود. در مواردی حركت هست ولی تكامل نیست، مثل حركت ایْنی. اگر شی ء صد سال هم در مكان حركت كند از نظر مكانی تكامل پیدا نمی كند چون از اول هم همان مقدار فضا را اشغال كرده بود. ما در اینجا مبنای خاصی داریم كه هر حركت اینی تركیبی است از تكامل و تنقص، كه بعد آن را مطرح می كنیم. در هر صورت آنجا كه حركت است، حركت از آن جهت كه حركت است تكامل است. اینكه شیخ می فرماید «علی سبیل اتجاه نحو شی ء» می خواهد بگوید كه حركت، حقیقتی است موجهه، جهت دار و غایت دار.

بعد شیخ این قید را اضافه می كند: «و الوصول به الیه» ؛ به نحو اتجاه به سوی چیزی و وصول به سبب این حركت به آن. می خواهد بگوید كه هر تبدلی كه در آن «اتجاه نحو شی ء» باشد حركت نیست، بلكه آن اتجاهی را حركت می گویند كه حركت سبب ذاتی برای آن باشد. این باز اشاره است به یك مطلب عریض و طویل و دامنه دار كه در مباحث غایات مطرح شده است [2].

- در مبحث غایات بحثی دارند كه می گویند غایت بر دو قسم است: «غایت بالذات» و «غایت بالعرض» . می دانیم انسان دارای قوای مختلفی از جمله قوّه ی غاذیه و قوّه ی تناسل است و بقای نوع بر بقای قوه ی تناسل مترتب است. آیا غایت وجود فرد، بقای نوع است؟ در اینكه بقای نوع بر وجود فرد مترتب می شود شكی نیست، ولی آیا این پدر برای این پسر خلق شده است؟ آیا هر پدری برای فرزندانش خلق شده است و آن فرزندان باز برای فرزندان خودشان خلق شده اند؟ آیا خلقت، نسلی را برای نسل بعد می آفریند؟ یا نه، غایت وجود هر كسی امر دیگری است و غایاتی كه ذكر كردیم غایتهای بالعرض هستند؟ .

[فلاسفه ] معتقدند كه آن غایات، غایات هست ولی غایات بالعرض است نه غایات بالذات. پس «و الوصول به الیه» می رساند كه مقصود غایاتی است كه حركت سبب بالذاتِ آن است نه غایاتی كه حركت سبب بالعرض آن است. مرحوم آخوند می گوید كه «باء» در «و الوصول به الیه» بای «سببی ذاتی» است. حال اینكه ادبا قبول كنند كه ما دو جور بای سببی داریم، بای سببی ذاتی و بای سببی بالعرض، بحث دیگری است.

---