فخر رازی در اینجا یك «ان قیل» را طرح كرده و خود جواب داده است. این «ان قیل» كه به برهان پنجم برمی گردد می گوید ماده نمی تواند فاعل حركت باشد چون ماده قابل است و شی ء واحد نمی تواند هم فاعل باشد و هم قابل. فخر رازی در جواب می گوید این حرفها چیست كه نمی شود شی ء در آن واحد هم قابل و هم فاعل باشد؟ ! ماهیت برای لوازم خودش هم قابل است هم فاعل، مثل زوجیت برایاربعه. آیا اربعه فاعل زوجیت است یا قابل زوجیت؟ به اعتباری فاعل زوجیت و به اعتباری قابل زوجیت است. قابل زوجیت است، چون چیز دیگری نیست كه بگوییم زوجیت ابتدا عارض آن شده و به تبع آن عارض اربعه شده است. مسلّماً زوجیت عارض خود اربعه می شود. فاعلی هم در كار نیست یعنی این طور نیست كه علتی از خارج آمده و اربعه را زوج كرده است. پس اربعه، هم خودش زوجیت را به خودش داده و هم خودش زوجیت را از خودش پذیرفته است؛ پس خودش در آن واحد هم فاعل است و هم قابل.

یك مثال دیگر كه در بعضی جاهای دیگر هم ذكر می كنند، صفات باری تعالی است. می گویند ذات واجب تعالی كه دارای صفات است خودش هم فاعل این صفات است و هم قابل این صفات.

مرحوم آخوند در جواب می گوید این باز یك نوع مغالطه است. در باب ماهیات اصلاً فعل و قبولی نیست، اگر آنجا فعل و قبول بگویند، مَجاز است. ماهیت، خودش امری است اعتباری و لوازمش هم اعتبارات ذهن است. ذهن ماهیتی را در عالم خودش اعتبار و وضع می كند و همان ذهن است كه برای آن ماهیت، لازمی هم تصور می كند. ماهیت چیزی نیست كه «قابل» چیزی باشد و چیزی نیست كه «فاعل» چیزی باشد. بحث ما درباره ی قبول عینی است؛ قبول عینی معنایش این است كه شیئی در خارج وجود دارد و یك امر وجودی را در خارج می پذیرد. اینها كه شما (فخر رازی) فاعل و قابل فرض كردید اموری اعتباری هستند. بحث در فعلی است كه خود آن فعل حقیقت عینی داشته باشد و در مقبولی است كه خود آن مقبول وجود عینی داشته باشد. در آن صورت قهراً، هم قابل باید وجود عینی داشته باشد و هم فاعل. اما آنجا كه نفس فعل و نفس قبول امر اعتباری است، فاعل و قابلش هم امر اعتباری است و چه مانعی دارد كه آن فاعل و قابل یكی باشد چون در واقع فعل و قبولی نیست [1].

---