ذاتی بودن حركت به چه معناست؟ در گذشته گفتیم كه گاهی «حركت در جوهر» در مقابل «حركت در عرض» به كار می رود و گاهی «حركت ذاتی» در مقابل «حركت عارضی» . مقصود از حركت عارضی حركتی است كه از حاقّ ذات متحرك انتزاعنمی شود بلكه مانند یك امر خارج از ذاتِ متحرك باید به متحرك ملحق شود. مثلاً جسم در حركت عرضیِ خود مثل حركت در أین، از یك نقطه به نقطه ی دیگری می رود. در اینجا حركت برای متحرك، «عارضی» است یعنی متحرك در مرتبه ی قبل از حركت، هویت و تحققی دارد و در مرتبه ی بعد از تحقق، حركت به آن ملحق می شود. این حركت را «حركت عارضی» می نامیم و می توانیم از آن به «حركت زائد بر ذات» تعبیر كنیم؛ حركتی كه زائد بر ذات متحرك است. این حركت است كه هم علت می خواهد و هم علت آن باید متغیر باشد.

در «حركت ذاتی» چنین نیست كه ذات متحرك، قطع نظر از این حركت، تحققی داشته باشد و در مرحله ی بعد از تحقق، حركت به آن ملحق شود، بلكه حركت از حاقّ ذات متحرك انتزاع می شود. البته مراد از حاقّ ذات، حاقّ ماهیت نیست، بلكه حاقّ وجود است. نحوه ی وجود شی ء به گونه ای است كه از آن، حركت و سیلان انتزاع می شود و در واقع، وجود چنین متحركی عین حركت است. به عبارت دیگر نحوه ی وجود، نحوه ی سیلانی است نه اینكه وجود متحرك غیر از حركت باشد و حركت بخواهد در مرتبه ی زائد بر تحقق شی ء به آن ملحق شود. اینجا از این جهت كه مفهوم حركت یك مفهوم انتزاعی از حاقّ ذات است مثل زوجیت و اربعه است و البته در خارج، وجود حركت با وجود متحرك یكی است. این است معنای «صفت ذاتی» بودن حركت برای متحرك [1].

پس مرحوم آخوند می گوید كه به یك تعبیر آن حركتی به علت نیازمند است و.

به تعبیر دوم آن متغیری نیازمند به علت متغیر است كه حركت، عارضی متحرك باشد؛ خارج از ذات متحرك و ملحق به ذات متحرك باشد مثل حركات أینی، وضعی، كمّی و كیفی. اما آنجا كه حركت صفت ذاتی متحرك است، عین وجود متحرك است و در این حالت، متحرك و حركت یكی است و همان علت متحرك، علت حركت هم هست.

بنابراین رابطه ی حركت ذاتی و متحرك مثل رابطه ی بیاض و جسم نیست كه به نحو لحوق خارجی است بلكه این لحوق، لحوق تحلیلی است كه در خارج لاحق و ملحوقی نیست و این ذهن است كه لاحق و ملحوق را اعتبار می كند. نسبت حركت كه از حاقّ وجود متحرك انتزاع می شود به متحرك، مثل نسبت وحدت است به وجود شی ء. وقتی می گویید «این شی ء واحد است» وحدت مفهوماً غیر از مفهوم این شی ء است و حتی غیر از مفهوم وجود این شی ء است. «این شی ء موجود است» با «این شی ء واحد است» مفهوماً یكی نیست، ولی آیا این شی ء، اول در خارج موجود می شود و بعد وحدت مانند یك امر خارجی ملحق به وجود شی ء می شود همان طور كه بیاض به جسم ملحق می شود، یا وحدت از حاقّ وجود شی ء انتزاع می شود؟ دومی درست است. در اینجا هم سخن این است كه حركت از حاقّ ذات متحرك انتزاع می شود و یك امر الحاقی در خارج نیست، امری كه وجودش غیر از وجود متحرك باشد تا احتیاج به علت داشته باشد [2].

---