بعد مرحوم آخوند مطلب دیگری در ذیل بیان خود مختصراً ذكر می كند و در فصل بعد كه تحت عنوان «فی توضیح ما ذكرنا فی تحقیق الحركة الكمیة» خواهد آمد این مطلب را به تفصیل بیان می كند. یك مسئله ی تقریباً مشكلی در فلسفه مطرح است كه توضیح خواهم داد و من یك وقت كه اقوال مرحوم آخوند را جمع می كردم از جمله موارد معدودی كه به نظرم رسید كه در میان كلمات ایشان نوعی تضاد و تناقض دیده می شود، همین جا بود [1].

فلاسفه در باب اثبات هیولای اولی و ماده ی اولی براهینی اقامه می كنند كه یكی.

از آن براهین، برهان فصل و وصل است. ما در اینجا نمی خواهیم به تفصیل همه ی مقدمات آن برهان را ذكر كنیم. خلاصه ی بیان حكما این است كه هر جسمی یك متصل واحد یعنی یك امتداد و كشش واحد است و حكما معتقدند كه وحدت اتصالی مساوی با وحدت شخصی است؛ یعنی هر متصل واحد، شخص واحد است.

وقتی متصل واحدی را كه شخص واحد است به دو قسم منقسم می كنیم، حس چنین خیال می كند كه این دو نیمه عین همان واحد قبلی است، منتها این دو نیمه قبلاً به هم چسبیده بودند و حال از هم جدا هستند و در اینجا هویت چیزی تغییر نكرده است.

فلاسفه مدعی هستند كه مطلب از این قرار نیست. وقتی جسمی كه متصل واحد است به صورت دو جسم درمی آید، واقعاً هویت در اینجا تغییر كرده است. ایندو كه الآن موجودند آن شی ء واحد قبلی نیستند كه یكی نیمی از آن و دیگری نیم دیگری از آن باشد بلكه مشابه آن هستند. به تعبیر دیگر آن صورت معدوم شده و دو صورت دیگر از نو به وجود آمده است.

---