در
کتابخانه
بازدید : 744417تاریخ درج : 1391/03/21
Skip Navigation Links.
شناسه کتاب
Collapse <span class="HFormat">مرحله ی هفتم</span>مرحله ی هفتم
Expand <span class="HFormat">فصل 10: </span>حركت و سكون فصل 10: حركت و سكون
Expand <span class="HFormat">فصل 11: </span>تحقیق درباره ی چگونگی وجود حركت فصل 11: تحقیق درباره ی چگونگی وجود حركت
Expand <span class="HFormat">فصل 12: </span>اثبات محرك اول فصل 12: اثبات محرك اول
Expand <span class="HFormat">فصل 13: </span>پاسخ اشكالات مربوط به اصل نیازمندی متحرك به محرك فصل 13: پاسخ اشكالات مربوط به اصل نیازمندی متحرك به محرك
Expand <span class="HFormat">فصل 14: </span>تقسیمات قوه ی محركه و اثبات محرك عقلی فصل 14: تقسیمات قوه ی محركه و اثبات محرك عقلی
Expand <span class="HFormat">فصل 15</span>امر مفارق، فاعل مستقیم حركات در طبیعت نیست فصل 15امر مفارق، فاعل مستقیم حركات در طبیعت نیست
Expand <span class="HFormat">فصل 16: </span>هر حادثی مسبوق به قوه و ماده است فصل 16: هر حادثی مسبوق به قوه و ماده است
Expand <span class="HFormat">فصل 17: </span>تقدم فعل بر قوه فصل 17: تقدم فعل بر قوه
Expand <span class="HFormat">فصل 18: </span>آیا موضوع حركت جسم است؟ فصل 18: آیا موضوع حركت جسم است؟
Expand <span class="HFormat">فصل 19: </span>حكمت مشرقی فصل 19: حكمت مشرقی
Expand <span class="HFormat">فصل: 20</span>اثبات طبیعت برای متحرك و اینكه طبیعت مبدأ قریب همه حركات است فصل: 20اثبات طبیعت برای متحرك و اینكه طبیعت مبدأ قریب همه حركات است
Expand <span class="HFormat">فصل 21: </span>كیفیت ربط متغیر به ثابت فصل 21: كیفیت ربط متغیر به ثابت
Expand <span class="HFormat">فصل 22: </span>نسبت حركت با مقولات فصل 22: نسبت حركت با مقولات
Expand <span class="HFormat">فصل 23: </span>حركت در چه مقولاتی واقع می شود و در چه مقولاتی واقع نمی شود؟ فصل 23: حركت در چه مقولاتی واقع می شود و در چه مقولاتی واقع نمی شود؟
Expand <span class="HFormat">فصل 24</span>تحقیق در وقوع حركت در مقولات پنجگانه فصل 24تحقیق در وقوع حركت در مقولات پنجگانه
Expand <span class="HFormat">فصل 25: </span>تحقیق در حركت كمّی فصل 25: تحقیق در حركت كمّی
Expand <span class="HFormat">فصل 26: </span>براهین دیگر بر حركت جوهری فصل 26: براهین دیگر بر حركت جوهری
Expand <span class="HFormat">فصل 27: </span>رد استدلال شیخ و دیگران بر اینكه حدوث صور جوهری به سبب حركت نیست فصل 27: رد استدلال شیخ و دیگران بر اینكه حدوث صور جوهری به سبب حركت نیست
Expand <span class="HFormat">فصل 28: </span>تأكید بر حركت در جواهر طبیعی فصل 28: تأكید بر حركت در جواهر طبیعی
Expand <span class="HFormat">فصل 29: </span>ویژگیهای حركت وضعی مستدیرفصل 29: ویژگیهای حركت وضعی مستدیر
Collapse متن اسفار (همراه توضیحات استاد هنگام تدریس) متن اسفار (همراه توضیحات استاد هنگام تدریس)
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
پدیدآورنده : استاد شهید مرتضی مطهری
 
فی أن كل حادث یسبقه قوة الوجود و مادة تحملها [1].

كل ما لم یكن یسبقه قوة الوجود فیستحیل حدوثه، و كل كائن بعد ما لم یكن بعدیة لا یجامع القبلیة فإنه یسبقه مادة [2]، و ذلك لأنه قبل وجوده یكون ممكن الوجود لذاته [3]، إذ لو كان ممتنعاً لم یكن یوجد أصلا، و لو كان واجباً لم یكن معدوماً؛ فإمكان [4]وجوده غیر قدرة الفاعل علیه لأنّ كون الشی ء ممكن الوجود حالة له بالقیاس إلی وجوده لا إلی أمر خارج عنه؛ فإذن لإمكان وجوده حقیقة یسبق وجودها وجود ذلك الممكن و هذا الإمكان عرض فی الخارج لیس من الامور العقلیة المحضة [5]و الاعتباریة الصّرفة.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 626
لأنه إضافة مّا منسوبة إلی ما هو إمكان وجوده، فیكون الإضافة مقوّمة له [6]. و لیس إمكان الوجود المطلق [7]جوهراً و لا عرضاً غیر نفس الإضافة، و لو كان الإمكان جوهراً لكان له وجود خاص مع قطع النظر عن الإضافة، و لو كان كذلك لكان قائم الوجود بذاته لا منشأ لامكانه [8]، و كذا لو كان عرضاً قاراً [9]، فقدعلم أنه لیس لإمكان الوجود مطلقاً [10]وجود فی الخارج ثم یعرض له الإضافة من خارج [11]، بل الموجود من إمكان الوجود هو الإمكانات المخصوصة حتی یكون مضافاً مشهوریّاً لا حقیقیاً [12]؛ .

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 627
فهی أعراض لموضوعات، و الإضافة مقومة لإمكان وجود كذا [13]، و الجوهر لایقومه العرض فهو عرض [14]فیجب أن یكون موجوداً فی موضوع، فلنسمّ هذا الإمكان قوة الوجود [15]و حاملَه موضوعاً و مادة و هیولی [16]باعتبارات؛ فهذا الإمكان أمر وجودی [17] و إن صحبه العدم [18]، و هو عام عموم التشكیك مثل الوجود المطلق یدخل تحته معان هی إمكانات مجهولة الأسامی [19]یعبَّر عنها بإمكان وجود كذا و كذا؛ فإذن كلّ حادث.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 628
قد سبقه المادة- و المادة هی سبب من أسباب الحدوث [20]- و حیث یكون حدوث و كون و فساد، یجب أن یكون الهیولی للكائن و الفاسد واحدة و إلاّلكان یلزم حدوث الهیولی رأساً و هذا محال، لأنه یلزم أن یكون الهیولی الحادثة یسبقها إمكان الوجود فیكون لإمكانها هیولی اُخری فیتسلسل، و هذا محال إلاّعلی وجه ستقف علیه من تجدّدها مع تجدد الصورة علی الاتصال [21].

و اعلم أنّ موضوع الإمكان یجب أن یكون مبدعاً [22]و إلاّیسبقه موضوع آخر [23]و كذلك إلی ما لانهایة له لأنه متی فرض كذلك یلزم أن یسبق للإمكان إمكان [24]. و مما یجب أیضاً أن یعلم أنّ الإمكان الذی یعدم مع الفعل فله سبب و لا محالة یكون حادثاً، و یسبقه لا محالة إمكان آخر سبقاً زمانیاً إلی لانهایة [25]. ثم الهیولی و كذا كل مادة بما هی مادة لها قوة أن یصیر بالفعل شیئاً لا علی أن یوجد، و إمكان الصّورة هو أن یوجد لاعلی أن یصیر بالفعل شیئاً فإنها هی فعل [26]؛ .

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 629
فنقول [27]: إنّ إمكان وجود الصورة صفة موجودة فی هیولاها إذا عقلت تلك الصّفة عقلت أنها إمكان وجود الصّورة، مثال ذلك سعة الحوض فإنها صفة للحوض فإذا أحضره الذهن و أحضر قدر ما یسعه من الماء كانت إمكان وجود الماء [28]؛ و كذا صحن الدار صفة الدار فإذا عُقل و عُقل ما یسعه من الرجال كان إمكان وجودهم. فبهذا ینحلّ شبهة من یقول إنّ الموجود كیف یكون مضافاً إلی المعدوم؛ فإنّ حد المضاف كون الشی ء بحیث إذا عقل عقل معه اتصاف إلیه، و إن قیل [29]إنّ سعة الحوض و صحن الدار كل منهما معنی وجودی و القوة معنی عدمی كان كل منهما [30]بالقیاس إلی ما یسعه و هو الماء مثلا لا إلی الوجود هو معنی عدمیاً، و القوة التی هی بالاطلاق معنی عدمی هی ما.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 630
یكون بالقیاس إلی الوجود مطلقاً [31].

تنبیه إنّ بعض الحوادث یكون إمكان وجوده بأن یكون موجوداً فی المادة، و بعض الأشیاء یكون إمكان وجوده بأن یكون مع المادة لا فیها؛ فالأول كالصور الجسمیة [32]و الثانیة كالنفوس الإنسانیة [33]لیس وجودها فی المادة ولكن مع المادة كما ستعلم فی علم النفس، و المادة هی المرجحة لوجود النفس علی عدمها [34]إذ كل ما هو ممكن الوجود فقوته علی الوجود و العدم سواءٌ؛ فیجب أن یكون له سبب مرجّح یمیله إلی أحد الطرفین [35]، لأنّ الواهب جواد یكفیه أقل مرجح [36]یخرج الشی ء عن الحد المشترك بین الوجود و العدم؛ فتبین لك أن المادة علة لوجود النفس علی هذا الوجه لا غیر إذ المادة یحتاج إلیها لوجهین: أحدهما لأن یتقوم بها الموجود عنها و هذا لیس للنفس النطقیة. و الثانی لأن یرجح وجود الشی ء علی عدمه، و المحتاج إلیها من المادة فی النفس هو هذا فالمادة بالحقیقة للحوادث لأن یحمل إمكان الوجود لیرجح وجود ممكن الوجود علی عدمه. ثمّ هذا الأمر الممكن هو صورة فبأنّ فی بعض الصور أنها توجد فیها فیحتاج إلیها لمعنیین [37]أحدهما للحدوث و ثانیهما لأن یتقوم بها وجود الصّورة، و أما النفس الإنسانیة فإنما یحتاج إلیها للحدوث، و زیادة التحقیق فی هذا المعنی و حلّ الشبهة فی سببیة المادة للنفس مما سنذكره فی باب بیان بقائها بعد الموت. و اعلم أنّ المفارق المحض لا إمكان له بحسب الواقع [38]و إلاّلكان لوجوده حامل [39]و إنما إمكانه اعتبار صرف یعتبره الذهن عند ملاحظة ماهیة كلیة له فیجد.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 631
نسبتها إلی الوجود بالإمكان كما مرّ.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 632

[1] . چنان كه گفتیم برخی عبارات این فصل ابهام دارد و ممكن است دیگران اضافاتی از خود كرده باشند و به هر حال از نظر نهاییِ مرحوم آخوند نگذشته است. ما سعی می كنیم تا حد امكان ابهامها را رفع كنیم.
[2] . این جمله و جمله ی قبل از آن هر دو یك مطلب است.
[3] . تعبیر «لذاته» نشان می دهد كه امكان ذاتی مراد است.
[4] . «و امكان» صحیح است.
[5] . در اینجاست كه همین قدر می گوید كه این امكان با امكان ذاتی متفاوت است به این دلیل كه نوعی اضافه است. اشكال این است كه شما كه از راه امكان ذاتی وارد شدید چگونه «اضافه» را وارد استدلال كردید؟ این البته اشكالی است كه در اینجا [جلسه ی پانزدهم ] طرح می كنیم تا بعد ببینیم پاسخ آن چیست. [برای توضیحات بیشتر و دو تقریر صحیح این برهان به جلسه ی شانزدهم مراجعه شود. ]
[6] . یعنی شی ء دارای اضافه نیست كه اضافه، خارج از ذاتش باشد. ذاتِ دارای اضافه نیست، ذاتی است كه عین اضافه است.
[7] . «المطلق» در اینجا معنای درستی ندارد، گرچه حاجی آن را به وجود محمولی معنا می كند كه با مطلب تناسب ندارد. شاید به جای «المطلق» ، «مطلقاً» بوده است به قرینه ی اینكه در سه سطر بعد می گوید: «أنه لیس لامكان الوجود مطلقاً. . . » . گاهی در كتب چاپ سنگی «مطلقا» را به صورت «مط» می نویسند و ممكن است در نسخه ی اصلی «مط» بوده است و نساخ به جای «مطلقا» ، «المطلق» نوشته باشند.
[8] . این ضمیر در اینجا مرجع درستی ندارد. اگر به جای «لامكانه» ، «للامكان» یا «لامكان شی ء» بود درست بود.
[9] . مراد از «عرض قار» در اینجا عرض غیراضافه است. یك اشكال لفظی در اینجا این است كه چرا مرحوم آخوند از عرض غیراضافه تعبیر به عرض قار كرده است در حالی كه اصطلاح مسلّم فلاسفه این است كه عرض قار را در مقابل عرض غیر قار به كار می برند. می گویند اعراض یا قارالذات هستند مثل كم و كیف و یا غیر قارالذات هستند كه مراد، سه مقوله ی أن یفعل، أن ینفعل و متی است. اینكه كسی مقولات غیر اضافه را «اعراض قارّه» بنامد تعبیری است كه هیچ فیلسوفی نكرده است و این قرینه ی دیگری است كه در عبارات این فصل [تصرف ] صورت گرفته است.
[10] . همچنان كه ملاحظه می شود در اینجا «لامكان الوجود المطلق» گفته نشده است، كه گفتیم قرینه است بر اینكه در سه سطر قبل هم «امكان الوجود مطلقاً» صحیح است.
[11] . یعنی از قبیل «مضاف مشهوری» نیست كه ذاتی باشد كه دارای اضافه است مثل اَب.

پس «ذات له الاضافه» نیست بلكه «ذات هو الاضافه» است.
[12] . ظاهراً عبارتی در حاشیه بوده و نساخ آن را در جای نادرستی قرار داده اند و جمله به این صورت نادرست است. عبارت «حتی یكون مضافاً مشهوریاً لا حقیقیاً» باید بعد از عبارت «له الاضافة من خارج» قرار گیرد.

مضاف بر دو قسم است: حقیقی و مشهوری. خود اضافه را «مضاف حقیقی» و شی ء صاحب اضافه و به بیان دیگر طرف اضافه را «مضاف مشهوری» می نامند. اگر زید پدر عمرو باشد، زید و عمرو هركدام مضاف مشهوری هستند، اما خود «ابوّت» را كه اضافه ای میان زید و عمرو است و نیز بنوّت را كه اضافه ی دیگری است، «مضاف حقیقی» می نامند. مرحوم آخوند می گوید این امكان، ذات دارای اضافه نیست تا مضاف مشهوری باشد، بلكه عین اضافه است.
[13] . تأكید همان مطلب است كه عین اضافه است نه «ذات له الاضافة» .
[14] . تا اینجا اثبات شد كه امكان، وجود دارد و عرض هم هست. حال، عرضْ حامل می خواهد كه آن را «ماده» می نامند.
[15] . گفتیم كه به اعتبار حامل، آن را «قوه» و به اعتبار حادث، آن را «امكان» می گویند.
[16] . اینجا كه می گوید «موضوعاً و مادةً و هیولی» نظر مرحوم آخوند به تفصیل نیست كه مثلاً اگر محمول، عرض باشد حامل را موضوع می نامیم و اگر محمول، صورت باشد حامل را ماده و اگر محمول، نفس باشد آن را هیولی می نامیم. اگر مراد این بود بهتر بود «موضوعاً و مادة و بدناً» گفته می شد و علاوه بر این، كلمه ی «باعتبارات» آمده است كه نشان می دهد كه مراد همان است كه در باب علت و معلول تحت عنوان «فی القاب العلة العنصریه» بحث می شود كه مراد از علت عنصری در آنجا علت مادی است. در آنجا می گویند علت مادی نامهای متعددی دارد كه همه اسم یك چیز هستند ولی به اعتبارات مختلف. گاهی به آن «عنصر» می گویند (كه غیر از عنصر به اصطلاح طبیعیات است) و گاهی «ماده» و گاهی «هیولی» . حتی به آن «موضوع» هم گفته می شود كه هركدام از اینها به اعتباری است.
[17] . چون «امكان استعدادی» اضافه است و اضافه، امری وجودی است ولو اینكه موجود به وجود منشأ انتزاعش باشد.
[18] . امكان استعدادی مصاحب عدم است چون عدم ملكه است؛ استعدادِ چیزی است كه فعلیت ندارد و این نداشتن فعلیت، جزء مفهومش است.
[19] . در جلسه ی پیش عرض كردیم كه بحثی مطرح است كه آیا نسبت مفهوم این امكان به امكانات مخصوصی كه وجود دارد نسبت نوع است به افراد و یا نسبت جنس است به افراد و یا حتی نسبت عرضی عام است به افراد؟ قدر مسلّم این است كه این نسبت، نسبت نوع به افراد نیست. اگر از قبیل نسبت جنس به افراد بگیریم، باید بگوییم انواعی [به پاورقی صفحه ی 204 مراجعه شود. ] .

از امكانات وجود دارد، منتها برای ما قابل تعریف نیست و «مجهولة الاسامی» است یعنی برای ما قابل شناخت نیست. اما اینكه بگوییم این نسبت از قبیل نسبت عرضی عام به افراد است، بدین نحو كه این اضافه در هرجا می تواند از مقوله ی خاصی باشد، حرف درستی نمی تواند باشد.
[20] . پس معلوم شد كه هر جا كه حادث زمانی هست یك علت مادی مورد احتیاج است.

پس ماده از اسباب حدوث زمانی است.
[21] . بنا بر حركت جوهریه حتی هیولی هم تجدد پیدا می كند، چون آنقدر ضعیف است كه از خود حكمی ندارد.
[22] . این مطلب جدیدی نیست و تكرار مطلب چند سطر قبل است كه هیولی حادث نیست.
[23] . مراد از موضوع، همان هیولی است.
[24] . قبلاً گفتیم كه برخلاف آنچه در اینجا گفته شده است «تسلسل امكانات» پیش نمی آید. پس برهان مبتنی بر تسلسل هیولی هاست نه تسلسل امكانات. به نظر می آید كه به جای «یسبق للامكان امكان» عبارت باید به صورت «یسبق له امكان» می بود كه ضمیر به موضوع برمی گردد.
[25] . اینجا یك نوع تضادی میان این جمله و جملات قبل هست. البته اگر جمله ی قبل نمی بود این جمله خودش فی حد ذاته قابل اصلاح بود.
[26] . در اینجا نكته ی دیگری مرحوم آخوند ذكر می كند كه از خارج توضیح ندادیم و آن این است كه وقتی ما درباره ی امكان هیولی بحث می كنیم با وقتی كه درباره ی امكان صورت بحث می كنیم فرق می كند. هیولی امكان این را دارد كه بالفعل شی ء دیگر بشود. این امكان، «امكان وجود الهیولی» نیست، چون هیولی الآن وجود دارد، بلكه «امكان أن تصیر الهیولی الموجودةُ بالفعل» است. پس وقتی امكان را به هیولی نسبت می دهیم باید بگوییم «امكان فعلیّة الهیولی الموجودة» و وقتی امكان را به صورت، نسبت می دهیم باید بگوییم «امكان وجود الصورة» ، كه این حرف، حرف درستی است.
[27] . در اینجا «فنقول» گفته است كه انسان خیال می كند دنباله یا نتیجه ی مطلب بالاست، در صورتی كه مطلب جداگانه ای است و قاعده این بود كه «ثم نقول» گفته می شد. این قرینه ی دیگری است بر تشویش لفظی عبارات این فصل. مطلب در مورد اضافه میان موجود و معدوم است.
[28] . یك حوض گنجایش معینی دارد. این معنایش این است كه این حوض دارای این صفت است كه امكان گنجایش این مقدار از آب را دارد. می خواهد بگوید این رابطه میان حوض و آبی كه الآن معدوم است فقط در عالم عقل و ذهن ماست.
[29] . این «إن قیل» ربطی به مسئله ی اضافه ی به معدوم ندارد. می گوید مقایسه ی میان سعه و گنجایش حوض با قوه ای كه در اشیاء هست مع الفارق است، چون سعه، امری وجودی است در حالی كه قوه امری عدمی است. جواب می دهد كه سعه هم به یك اعتبار، امر عدمی است و به یك اعتبار امر وجودی است و قوه هم به یك اعتبار، امر وجودی و به یك اعتبار امر عدمی است. وقتی می گوییم در نطفه قوه ی انسانیت هست، این قوه به اعتبار فعلیت انسانیتْ امری است عدمی، ولی خودش فی نفسه یك امر وجودی است؛ اضافه یك امر موجود در خارج است. اگر سعه ی حوض را از این جهت در نظر بگیریم كه این امكانِ آن آب است كه فعلیت ندارد، این امری است عدمی، ولی اگر سعه را فی حد ذاته در نظر بگیریم خودش یك صفت وجودی است.
[30] . این عبارت هم خالی از تشویش نیست. در بعضی از نسخه ها كه شاید تصحیح ذوقی باشد به جای «كان كل منهما» ، «كان الجواب أنّ كلاً منهما» و به جای «هو معنی عدمیاً» ، «معنیً عدمیٌ» آمده است. در برخی نسخ دیگر «كان الجواب» ندارد ولی «هو» هم ندارد. «هو» به هرحال زائد است. در هر صورت «كان كل منهما» نمی تواند از نظر معنا جواب «و إن قیل» باشد.
[31] . می گوید آن قوه ای كه شنیده اید عدمیِ مطلق است آن است كه به وجود مطلق نسبت می دهیم. آن، امكان ذاتی است كه گاهی به آن قوه هم اطلاق می كنیم.
[32] . و همچنین مانند اعراض.
[33] . قید «الانسانیة» برای خارج كردن نفوس حیوانی نیست، چون مرحوم آخوند در باب نفوس حیوانی قائل به نوعی تجرد است.
[34] . نقش ماده برای نفس، نقش مرجّحیت است نه نقش محلیّت.
[35] . گفتیم (ص 217) كه این حرف قابل مناقشه است.
[36] . برای واهب، عدم امتناع و یا تساوی كافی است نه اقل مرجح.
[37] . در این عبارت تشویش وجود دارد گرچه مقصود روشن است. عبارت باید چنین چیزی باشد: «ثم هذا الامر الممكن إن كان صورةً فیحتاج الیها لمعنیین» .
[38] . منظور از «امكان واقعی» امكانی است كه در خارج وجود داشته باشد كه همان امكان استعدادی است.
[39] . و در این صورت حادث زمانی بودند در حالی كه آنها مبدع هستند.
کليه حقوق برای پايگاه شهید مطهری محفوظ است