در باب حركت در كم، حكما دچار یك مشكل علمی هستند. خیلی از مسائل هست كه از نظر حسی امر واضحی است، ولی وقتی پای تحلیل فلسفی به میان می آید به اشكال برخورد می كند. یكی از حركات تقریباً محسوس، حركت كمّی است كه از نظر قدما امر واضحی بوده است گرچه با توجه به نظر امروزیها كار یك مقدار مشكل شده است.

حركت كمّی چیست؟ اینكه گیاهی یا كودكی رشد می كند و بر ابعادش افزوده می شود مثالهایی برای حركت كمی است. همچنین آنچه كه قدما «تخلخل» و «تكاثف» می نامیدند- مثلاً اینكه هوا در اثر تخلخل ابعادش اضافه می شود و یا در اثر تكاثف حجمش كاهش می یابد- حركت كمی است. اولی را تزیّد و دومی را تنقّص می نامیدند.

چنانكه گفتیم بر مبنای نظریات امروز حركت كمّی به حساب آوردن آنچه قدما حركت كمّی می دانستند، مشكل است. مثلاً در مورد جنین كه در رحم حركت كمّی می كند قدما چون جنین را یك متصل واحد می دانستند فكر می كردند كه دائماً بر حجم این متصل واحد افزوده می شود، ولی امروز كه فرضیه ی سلولها پیدا شده و.

معلوم شده است كه ازدیاد حجم عبارت از ازدیاد سلولهاست، روشن گردیده كه رشد جنین در واقع حركت كمی نیست، بلكه اضافه شدن شیئی از خارج است بر شی ء دیگر. اینكه بر یك خرمن گندم، گندم اضافه كنیم، حركت كمّی نیست. حركت كمّی این است كه از درون در ابعاد جسم افزایش پیدا شود. بنا بر نظریات امروز، در ابعاد هیچ جسم [در حال رشدی ] افزایش پیدا نمی شود، بلكه جسم به همان ابعاد اولیه ی خود هست و ذراتی در كنار آن قرار می گیرد.

نظر شیخ اشراق غیر از آن چیزی است كه امروزه می گویند. او مدعی است كه وقتی مقداری به مقدار اول اضافه می شود، مقدار اول به كلی معدوم می شود نه اینكه بر حجم مقدار اول افزوده می شود. به عقیده ی شیخ اشراق وقتی یك جسم نامی رشد می كند هر مقدار جدید كه حاصل می شود مقدار اول معدوم می شود. پس اصلاً حركت نیست زیرا دائماً مقدار جدید می آید و مقدار اول معدوم می شود، نه اینكه شی ء افزایش مقداری پیدا كند.

شیخ الرئیس سخت دچار اشكال شده است كه چگونه حركت كمّی نباتات و حیوانات را توجیه كند و در بسیاری از كتابهایش از حل مسئله اظهار عجز كرده است. او در پاسخ بعضی از تلامیذ خود- كه ظاهراً بهمنیار است- توضیح مفصلی داده و گفته است كه درالاصول المشرقیة [1]، خوض عظیمی در این مسئله در باب حیوان كرده است. اما در باب نباتات اظهار تردید كرده و گفته است شاید حركت نبات این طور باشد و شاید آن طور باشد و احتمالات بسیاری به صورت «لعلّ» ذكر كرده و در آخر هم در مورد هیچ كدام جزم پیدا نكرده است. بعد هم گفته است كه باید كوشش كرد تا حقیقت كشف شود و كسی نباید ناامید شود: «و أما ما علیه الجمهور من اهل النظر فلیجتهد. . . و لا ییأس من روح اللّه» [2]. بعد شاگرد دوباره به استاد نامه.

می نویسد كه «إن أنعم الشیخ أدام اللّه علوه باتمام الكلام. . . كانت المنة اعظم» و از او می خواهد مطلب را تكمیل كند. شیخ در جواب می نویسد اگر بتوانم؛ یعنی نمی توانم.

مرحوم آخوند می گوید پس معلوم می شود كه شیخ از حل مسئله عاجز بوده است و این عجز از این جهت است كه نمی توانسته است بیان كند كه موضوع در حركت كمّی چیست.

---