بعد ایشان می گوید از اینجا راه حلی برای مشكلی كه متأخرین [1]در باب حركت در كمّ گرفتار آن بوده اند پیدا می شود. فلاسفه به دو نوع حركت كمّی قائل هستند.

یك نوع حركت كمّی كه در جمادات هم وجود دارد و از مختصات نباتات و حیوانات نیست «تخلخل و تكاثف» نامیده می شود. قدما معتقدند كه برای جمادات مثل سنگ و آهن علی رغم نداشتن قوه ی نامیه و در نتیجه نداشتن نمو، این امكان وجود دارد كه انبساط پیدا كنند و بر ابعاد آنهاافزوده شود (تخلخل) ، و یا برعكس، انقباض.

پیدا كرده از حجم آنها كاسته شود (تكاثف) [2].

نوع دیگر حركت كمّی، نموی است كه در نباتات و حیوانات به وسیله ی تغذیه صورت می گیرد. به عقیده ی قدما كار قوه ی غاذیه این است كه یك ماده ی خارجی را می گیرد و آن را آماده می كند تا نبات یا حیوان از آن استفاده كند. این استفاده نه به این شكل است كه این ماده ی غذایی به گیاه یا حیوان ضمیمه می شود، بلكه این ماده واقعاً به ماده ی دیگری تبدیل می شود به این نحو كه صورت ماده ی غذایی تغییر می كند و صورت نبات یا حیوان را به خود می پذیرد. پس این طور نیست كه بدون اینكه ماده از خارج بیاید نبات یا حیوان، بزرگ یا كوچك شود (این تخلخل و تكاثف است) و نیز این طور نیست كه ماده ی خارجی با حفظ صورتش ضمیمه ی این شی ء شود، بلكه در طیّ عمل جذب، ماده ی غذایی صورت خودش را رها می كند و صورت آن نبات یا حیوان را به خود می گیرد و مجموعاً متصل واحد می شود. این معنی تغذیه در نبات و حیوان از نظر قدماست.

حكما امثال بوعلی، هم در تفسیر رشد و نمو و هم در تفسیر تخلخل و تكاثف دچار اشكال شده اند. البته مرحوم آخوند در اینجا فقط رشد نبات و حیوان را مورد بحث قرار می دهد و بحث درباره ی تخلخل و تكاثف در فصل بعد خواهد آمد. ما هم فعلاً فقط درباره ی این نوع حركت كمّی بحث می كنیم. این را هم قبلاً توضیح دادیم كه چرا این اشكال در مورد اعراض دیگر مثل كیف پیش نمی آید. كیف یك عرض محمول بالضمیمه است و واقعاً منضم به جوهر می شود، ولی كمیت، عین خود جسم است و فرق بین كم و جسم طبیعی یك فرق اعتباری و تحلیلی است. پس وقتی می گوییم در حركت كمّی كمّ تغییر كرده است، در واقع خود حقیقت جسم تغییر كرده.

و نوعی حركت در ذات و جوهر جسم صورت گرفته است و خود جوهر جسم است كه عوض شده است. پس موضوع ثابت در اینجا چیست؟ .

شیخ در جواب این اشكال درمانده است و در جواب سؤال شاگرد خود فقط شقوق و احتمالاتی ذكر كرده است: آیا در باب حركت در كمّ، اساساً قائل به موضوع ثابت بشویم یا نشویم؟ اگر قائل به موضوع ثابت نشویم، آنوقت باید از این مطلب كه در هر حركتی موضوع از نوعی از مافیه الحركه به نوع دیگر خارج می شود و در مراتب حركت، انواع متمیزند و حافظ وحدت، موضوع است دست برداریم. ناچار باید بگوییم كه اَعداد مافیه الحركه با یكدیگر اختلاف دارند. در این صورت نمی توانیم بگوییم این اعداد بالقوه هستند زیرا اگر اعداد بالقوه باشند باید موضوعی داشته باشیم كه در این مراتب حركت كند. وقتی موضوعی در كار نیست این مراتب كمیت باید بالفعل باشند. از طرف دیگر چون حركت مثل هر امر ممتد دیگری تا بی نهایت قابل انقسام است اگر این اعداد بالفعل باشند لازم می آید غیرمتناهی محصور بین حاصرین واقع شود. پس نمی توانیم بگوییم در حركت كمّی موضوع ثابت نداریم.

ممكن است بگوییم موضوع در اینجا به تعبیر من مثل آن چیزی است كه در مورد اجزای اصلی در معاد می گویند؛ یك جزء اصلی باقی می ماند و باقی اجزاء جذب اشیاء دیگر می شود. چه بسا وقتی نبات حركت می كند یكی از عناصرش ثابت می ماند و تغیر در سایر عناصر روی می دهد. شیخ می گوید این یك تحكم است. چه فرقی بین یك عنصر مثل خاك و عنصر دیگر مثل آب هست كه شما می گویید یك عنصر ثابت است و عناصر دیگر تغییر می كنند؟ .

بعد می گوید بیایید بحث را روی صورت ببریم و در باب نبات بگوییم آن امر ثابت نفس نباتی است و وقتی نبات تغذیه می كند مواد آن تغییر می كند. پس صورت، ثابت و مواد متكثر است. صورت در ابتدا حالّ در مقدار خاصی از ماده است و بعد كه به سبب تغذیه، مقداری ماده افزوده می شود این نفس نباتی، صورت ماده ی دیگر هم هست. شیخ می گوید این هم امر معقولی نیست. هر صورتی حالّ در ماده ی خاص خودش است و هر ماده ای اختصاص به صورتی خاص دارد. امكان ندارد كه صورتی متعین در ماده ای باشد و بعد بال خودش را روی یك مقدار دیگری از ماده گسترش دهد. احتمال دیگری كه شیخ می دهد این است كه صورت كه همان نفس نباتی است قائم به مقداری از ماده است كه از ابتدا وجود داشته است و باقی موادی كه اضافه می شود زوائدی هستند كه متعلق این صورت یا نفس نیستند. مثلاً در مورد نبات بگوییم كه هر نباتی یك بذر اولیه دارد كه به تدریج رشد می كند و صورتی كه محفوظ است، از اول به مقداری از ماده تعلق دارد. بعد اگرچه مواد دیگری به سبب تغذیه پیدا می شود ولی این مواد بیگانه هستند. ماده ی این صورت همان اولی است و بس. بعد خود شیخ می گوید این احتمال هم صحیح نیست زیرا موادی كه وارد می شوند با مواد قبلی تفاوتی ندارند و هر دو بر ابعاد نبات می افزایند. بعد شیخ احتمالات دیگری را مطرح می كند- كه بعد، از روی متن می خوانیم- و در آخر هم یك نظر قطعی ارائه نمی دهد.

مرحوم آخوند می گوید پس معلوم می شود حل این مطلب برای شیخ امر غیرمقدوری بوده است ولی به بیانی كه ما گفتیم مشكل حل می شود. ما در مورد حركت جوهری گفتیم كه «ماده مع صورةٍ مّا» موضوع است؛ در اینجا هم همین را می گوییم. آنچه كه در حركت كمّی موضوع است و باقی است ماده است با صورةٌ مّا و مقدارٌمّا، كه البته فرق صورت و مقدار در اینجا فرقی اعتباری و تحلیلی است. پس با این بیان، اشكال به كلی رفع می شود و این شقی است كه شیخ ذكر نكرده است.

---