در اینجا مرحوم آخوند وارد مطلب دیگری می شوند. تا اینجا بحث در این بود كه در میان مقولاتی كه حركت در آنها واقع می شود حركت در مقوله ی أین ظاهر است و حركت در مقوله ی وضع مصادیقی دارد. بحثی كه در اینجا مطرح می كنند مقدمه ای است بر بحثی كه در آینده در باب حركت جوهری دارند.

بعضی از مقولاتی كه حركت در آنها واقع می شود مسلّماً قبول اشتداد می كنند مثل حركت در كیف. طبق نظر قدما در باب حرارت، وقتی كه شی ء [در حرارت ] حركت می كند این حركت از مرتبه ای به مرتبه ی دیگر است و هر مرتبه ی بعدی اشد از مرتبه ی قبلی است. قدما همچنین در باب رنگها- كه آن را كیفیت می دانند- معتقدند كه جسم همیشه از رنگ خفیف تر به رنگ شدیدتر می رود. حال، اینكه ملاك شدت و ضعف در باب الوان (رنگها) چیست، در باب جواهر و اعراض بیان كرده اند. حكما معتقدند كه حركت الوان هرگز از اشد به سوی اضعف نیست. قرمزی از زردی اشد است و خود قرمزی مراتبی دارد و طبیعت همیشه از قرمزی به قرمزی شدیدتر می رود نه برعكس. البته ممكن است شما بخواهید این مطلب را با ذكر مواردی نقض كنید كه بعد در این باره توضیح خواهم داد.

بعد ایشان می گوید در مورد مقوله ی كم مطلب واضح است. اینكه شی ء رشد و نمو می كند خودش قبول اشدیت است ولی در مقوله ی أین و نیز در مقوله ی وضع، مطلب ظاهر نیست. پس آیا حركت در طبیعت و ذات خودش بر دو قسم است: حركت اشتدادی و حركت غیر اشتدادی و به عبارت دیگر حركت تكاملی و حركت غیرتكاملی، یا هر حركتی مساوی است با اشتداد و تكامل؟ اگر هر حركتی مساوی است با اشتداد و تكامل پس آیا حركت أینی یا وضعی هم اشتدادی و تكاملی است؟ اما وقتی یك جسم از یك نقطه به نقطه ی دیگر می رود اشتداد پیدا نمی كند.

پس مطلب از چه قرار است؟ .

اینجا مرحوم آخوند همین قدر می گوید كه حق این است كه مقوله ی أین و وضع هم قبول اشتداد می كنند ولی بعد اضافه می كند: «فإنّ كلاًّ منهما یقبل التزید و التنقص» یعنی هر كدام از حركات أینی و وضعی قبول تزید و تنقص می كنند. پس نتیجه این می شود كه بعضی حركات، اشتدادی است و بعضی حركات اشتدادی نیست. درباره ی این تزید و تنقص نه خود مرحوم آخوند و نه محشین هیچ توضیحی نمی دهند ولیظاهراً مقصود این است كه شی ء در حركت أینی یا وضعی قبول سرعت و بطؤ می كند. اگر مقصود این باشد مسئله ی سرعت و بطؤ حركت، ربطی به اشتداد مقوله ندارد و بحث ما درباره ی اشتداد مقوله است. با این فرض، بیان مرحوم آخوند كافی نیست و به نظر ما قابل توجیه هم نیست.

اصل مطلب همچنان باقی می ماند كه آیا حركت مساوی با اشتداد و تكامل است؟ در اینجا حاشیه ای است كه امضای حاجی دارد ولی از سبك قلم چنین به نظر می رسد كه این حاشیه از آقای طباطبایی است و احتمالاً اشتباه چاپی صورت گرفته است. ایشان می فرمایند اصلاً حركت مساوی است با اشتداد و ما حركت غیر اشتدادی نداریم. ایشان بر این مطلب چنین برهان اقامه می كنند كه اصل حركت یعنی خروج شی ء از قوه به فعلیت، خروج شی ء از نقص به كمال. اصلاً حركت معنایی جز خروج از قوه به فعل ندارد. چون نسبت فعلیت به قوه نسبت كمال به نقص و نسبت شدت به ضعف است پس هر حركتی اشتدادی است. شی ء در هر مقوله ای كه حركت كند یعنی آن مقوله دارد از مرحله ی قوه به مرحله ی فعلیت، از ضعف به قوّت و از نقص به كمال می رسد. پس مسئله برهانی است و غیر قابل خدشه.

ممكن است كسی اشكال كند كه در مواردی قضیه برعكس است، زیرا ما سه نوع حركت داریم: حركت اشتدادی كه رو به كمال است، دوم حركت غیر اشتدادیِ همسطح كه نه رو به كمال است و نه رو به نقص (مثل حركت أینی) و سوم حركت تنقصی. ایشان درباره ی حركت أینی و وضعی توضیحی نمی دهند اما در مورد قسم سوم می گویندگو اینكه گاهی انسان احساس می كند كه یك شی ء حركت تنقصی دارد ولی واقعیت چیز دیگری است. مثلاً واقعیت این است كه یك عرض به عرض دیگر تبدیل می شود ولی انسان خیال می كند كه حركت تنقصی واقع شده است. مثلاً در باب حرارت و برودت، شیئی كه تدریجاً گرم می شود از نقص به كمال و از ضعف به شدت حركت می كند. چنین به نظر می رسد كه وقتی شی ء دوباره سرد می شود از شدت به ضعف می آید. معنای حركت از شدت به ضعف این است كه شی ء از فعلیت به سوی قوه برود و این محال است. پس در مورد برودت نه این است كه شیئی كه فعلیت پیدا كرده رو به نقصان می رود بلكه در واقع نوعی تبدل صورت می گیرد و حرارت كه یك عرض است به چیز دیگری تبدیل می شود و از نظر ماهیتش كمال پیدا می كند. ما از بین رفتن حرارت را می بینیم ولی متبدل شدن آن به چیزی دیگر رااحساس نمی كنیم و لذا خیال می كنیم كه این حرارت دارد آناً فآناً كم می شود.

آنچه گفتیم طبق تفسیر قدما از حرارت و برودت بود. مسئله ی حرارت از نظر علم امروز واضح است و جای هیچ اشكالی نیست زیرا وقتی كه شی ء سرد می شود از فعلیت به نقص نمی رود بلكه تنها تبادل انرژی صورت می گیرد و انرژی از جایی به جایی دیگر منتقل می شود. به هرحال آقای طباطبایی این برهان را اقامه می كنند كه برهان درستی است [1].

---