گفتیم در مورد اینكه امكان استعدادی عین امكان ذاتی هست یا نه، اختلافی در كلمات مرحوم آخوند دیده می شود كه حاجی می خواهد ایندو را با هم جمع كند، ولی چنانكه خواهیم دید توجیه او درست نیست. به هر حال سؤال این است كه حال.

كه امكان استعدادی غیر از امكان ذاتی است، ماهیت آن چیست؟ .

گاهی از كلمات فلاسفه چنین استفاده می شود كه امكان استعدادی از مقوله ی كیف است. در مباحث جواهر و اعراض، خود مرحوم آخوند كیف استعدادی را مثل دیگران یك كیفیت جداگانه گرفته است و تصریح می كند كه امكان استعدادی از مقوله ی «كیف» است، در حالی كه در اینجا تصریح می كند كه از مقوله ی اضافه است.

حاجی این طور می خواهد میان این دو نظر جمع كند كه «استعداد» یك چیز است و «امكان استعدادی» چیز دیگری است؛ یعنی می خواهد بگوید كه دو چیز وجود دارد: یكی چیزی كه قائم به محل است و آن، كیفیت و از مقوله ی كیف است و دیگر، لازمه ی این كیفیت است كه یك اضافه است. پس اگر می گوییم امكان استعدادی، مقصود اضافه ای است كه لازمه ی آن كیفیت است.

ولی این توجیه حاجی از جهات دیگر اشكال دارد، از جمله اینكه اگر امكان استعدادی و به تعبیر حاجی استعداد را یك امر عینی و نه یك امر انتزاعی و اضافی بدانیم همان اشكالی كه در مورد هیولی گفتیم اینجا هم پیش می آید. خود استعداد، حادث است، پس مسبوق به استعداد قبلی است كه آن استعداد، استعدادِ استعداد است نه استعداد «مستعدّ له» . مثلاً در نطفه كه استعداد انسان شدن هست اگر این استعداد كه «مستعد له» آن انسان است خودش یك كیفیت حادث باشد، مسبوق به استعدادِ استعداد است كه آن هم باید مسبوق به استعدادِ استعدادِ استعداد باشد. پس غیر از استعداد صورتها ما باید یك سلسله استعدادِ استعداد الی غیر النهایه داشته باشیم، در صورتی كه قطعاً چنین چیزی نیست. ولی اگر امكان استعدادی اضافه باشد، اضافه خفیف المؤونه است [1].

گفتیم در اینجا بیان آقای طباطبایی بهتر از بیان حاجی است. ایشان بیان بسیار خوبی دارند كه در حاشیه ی خود در اینجا مطرح كرده اند و در ذیل آن نظرات مفیدی.

را طرح كرده اند.

---