نوع دیگر از تقدم «تقدم بالحقیقه» است. تقدم بالحقیقه اصطلاحی است كه مرحوم آخوند جعل كرده است و ظاهراً قبل از ایشان كس دیگری در باب انحاء تقدم، نامی از آن به میان نیاورده است. «تقدم بالحقیقه» یعنی اینكه یك شی ء در حقیقتْ بودن و در تحقق، مقدم بر دیگری باشد. مثلاً ماهیت حقیقت دارد و وجود هم حقیقت دارد ولی ماهیت به تبع وجود حقیقت دارد نه مستقل از وجود. پس وجود، تقدم.

بالحقیقه بر ماهیت دارد. فصل و جنس مثال دیگری است. فصل حقیقت دارد و جنس هم حقیقت دارد ولی جنس متقوم به فصل یعنی در ضمن فصل است. پس فصل احق به حقیقت بودن است از جنس و بنابراین بر جنس تقدم بالحقیقه دارد.

همان نسبتی كه میان جنس و فصل هست، میان ماده و صورت و همچنین میان قوه و فعلیت هم هست. به بیان دیگر، فعلیتْ نسبت به قوه احق به تحقق است و بلكه قوه اساساً امری است كه اصل تحقق آن محل كلام است كه آیا اصلاً تحقق دارد و یا یك امر عدمی محض است.

البته در اول فصل مرحوم آخوند مطلبی را طرح كرده و آن را خیلی دنبال نكرده چون جایش اینجا نبوده است. ایشان می گوید در میان قدما كسانی به تقدم مطلق ماده بر صورت قائل بوده اند و نظریات دانشمندان خیلی قدیم را ذكر می كند.

بعضی از آنها گفته اند كه در ابتدا فقط ماده ای وجود داشته، بدون آنكه صورتی وجود داشته باشد و این ماده در یك حال بی صورتیِ مطلق بوده است. بعد برای موجودی نفسْ مانند این فكر پیدا شد كه ماده را تدبیر كند، اما نتوانست. (اینها حرفهای افسانه وار است) خدا دید كه این كاری است كه شده و نفس نمی تواند از عهده ی آن بر بیاید، پس خودش به آن موجود كمك كرد، ماده را تدبیر نمود و سر و صورتی به عالم داد. پس این قول قائل به تقدم مطلق ازلی ماده است كه بعدها در لایزال صورتی پیدا شده است.

این نظریه در میان یونانیان قدیم وجود داشته كه افكار مخصوصی داشته اند كه نه می شود گفت كه آنها مادی بوده اند و نه می شود گفت الهی بوده اند؛ هم فكرهای الهی داشته اند و هم فكرهای مادی. ولی حكمای اسلامی معتقدند كه اصلاً هیچ وقت نبوده است كه ماده ی لَختی بدون صورت وجود داشته باشد، بلكه همیشه ماده در كنار صورت وجود داشته است.

مرحوم آخوند نظرات دیگری را هم مطرح می كند. برخی گفته اند اصل عالم، ماده ای به صورت ذرات صغار صلبه بوده و در ازلْ این ماده، بی نظم و ترتیب در حال حركت بوده است و صورتی هم در كار نبوده است، تا اینكه یك وقت «اتفاق» باعث شد این ذرات به یكدیگر بپیوندند و بدین ترتیب صورت و قوه و امثال آن پیدا شد و الا از اول ماده ای بود بدون قوه و صورت.

مرحوم آخوند پس از نقل این اقوال می گوید بعد از اینكه ما مسئله ی ماده وصورت را به آن شكل اثبات كردیم چنین اموری محال است و بنابراین چنین چیزهایی نبوده است.