بسم اللّه الرحمن الرحیم.
«ثم قال إن الفلك غیر قابل للكون و الفساد. . . »
[1]. .
بحث ما در این فصل درباره ی این اصل مهم بود كه آیا حركت نیازمند به محرك است
یا نه. البته تعبیر رساتر این است كه آیا شی ء متحرك در حركت خودش نیازمند به
محركی غیر از خود هست یا نیست. گفتیم كه برهان معروف محرك اول ارسطو از
همین جا سرچشمه می گیرد. یكی از اصول و پایه های برهان محرك اول ارسطو
همین است كه هر متحركی نیازمند به محركی غیر از خودش است و باز گفتیم كه
امروزه این اصل ارسطویی مورد خدشه و اشكال و ایراد واقع شده است. در این
فصل سخنان فخر رازی را نقل كردند كه او هم به نوبه ی خود این اصل ارسطویی را
مورد ایراد و اشكال قرار داده است. مرحوم آخوند برای اینكه به اشكالات فخر
رازی جواب داده باشد در این فصل همه ی ادله ای كه حكما در اثبات این مدعا
آورده اند جمع كرده و ایرادهای فخر رازی را نقل می كند. سه دلیل اول را به نحوی
فخر رازی رد كرد و بحث ما در مورد ایراد او بر برهان چهارم بود.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 148
- برهان چهارم این بود كه اگر جسم، لذاته متحرك باشد، یعنی جسم كه متحرك
است از آن جهت متحرك باشد كه جسم است، لازم می آید تمام اجسام در جمیع
حركات با یكدیگر اشتراك داشته باشند، نه اینكه بعضی از اجسام نوعی از حركت
را داشته باشند كه جسم دیگر ندارد و وضعیت حركتشان با یكدیگر اختلاف داشته
باشد. فخر رازی همین را هم مورد ایراد قرار داد. اول جسم را به سه خصوصیت
مقدار، صورت جسمیه و ماده تحلیل كرد و بعد دو امر مسلّم میان فلاسفه در باب
جسم را مورد اشكال قرار داد، طبق همان خصلتی كه دارد كه زیر بار اصول مسلّم
هم نمی رود.
یكی از دو امر مسلّم كه همه ی فلاسفه در مورد آن وحدت نظر دارند این است كه
صورت جسمیه در همه ی اجسام واحد است. مقصود از صورت جسمیه این است كه
همه ی اجسام با همه ی اختلافات نوعی ای كه دارند (انواع جمادها، انواع نباتها و انواع
حیوانها) در این جهت مشترك هستند كه دارای یك جرم هستند، دارای یك جوهر
جرمانی هستند كه به موجب آن جوهر جرمانی قابلیت ابعاد سه گانه دارند، كه صفت
«قابلیت ابعاد سه گانه» از این خصوصیت ناشی می شود. جسم را این طور تعریف
می كنند: «جوهرٌ یمكن ان یفرض فیه خطوط ثلاثة متقاطعة علی زوایا قوائم» . در این
جهت هیچ كس بحث ندارد كه ملاك جسمیت این است. اگر می گوییم انسان جسم
است، یعنی انسان دارای یك جوهر جرمانی است كه به موجب آن جوهر جرمانی
دارای ابعاد سه گانه است. به درخت هم كه می گوییم جسم است، یعنی همین كه در
انسان هست در درخت هم هست. همه ی چیزهایی كه ما در عالم طبیعت جسم
می نامیم در این جهت با یكدیگر اشتراك دارند.
[1] .
اسفار ، ج 3، مرحله ی 7، فصل 13، ص 44.