مرحوم حاجی در حواشی خود در باب ربط حادث به قدیم مطلبی گفته است كه كم و بیش همان است كه ما اینجا می خواهیم بگوییم ولی متأسفانه در اینجا این مطلب را بیان نكرده است. آن مطلب این است كه دلیل اینكه مقوله خودش نمی تواند موضوع باشد این است كه اگر معنای حركت در أین، این باشد كه خود أین متحرك و متجدد است در اینجا دیگر در واقع و نفس الامر، قابل و مقبولی نداریم؛ یعنی این طور نیست كه چیزی چیز دیگری را قبول كند. به تعبیری كه از مرحوم آخوند داشتیم دیگر حركت، صفت عارضی أین نخواهد بود بلكه صفت ذاتی أین خواهد بود، یعنی همان مطلبی كه ایشان در مورد حركت جوهری می گفت كه در آنجا حركت صفت ذاتی مقوله است.

حق این بود كه مرحوم آخوند از ابتدا از همین راه وارد می شد و می گفت آنجا.

كه حركت صفت ذاتی مقوله است معنایش این است كه متحرك عین حركت است.

در این حالت در واقع دو چیز به نام متحرك و حركت نداریم بلكه تحلیلاً دو چیز داریم، همان طور كه در باب جسم، ممتد و امتدادی نداریم و امتداد عین ممتد است.

حال آیا ایرادی دارد كه در اینجا حركت عین متحرك باشد؟ چرا نمی توان عین همان حرفی كه در مورد حركت در جوهر به عنوان صفت ذاتی مقوله گفته می شود در مورد حركت در چهار مقوله ی دیگر گفت؟ پاسخ این است كه اگر حركت، صفت ذاتی أین باشد فاعل و علتی كه این حركت را ایجاد می كند، همان علتی است كه خود أین را ایجاد می كند، به این معنا كه فاعل، أین را ایجاد می كند كه لازمه ی ذات آن أین، حركت است. حال می پرسیم آیا این أینی كه شما فرض كرده اید و به آن شخصیت داده اید وجود فی نفسه و لنفسه دارد؟ آیا امری است كه در كنار جسم قرار گرفته است «كضمّ الحجر فی جنب الانسان» مثل اینكه ما الآن در كنار دیوار قرار گرفته ایم، كه در اینجا یك رابطه ی اعتباری وجود دارد؟ این طور نیست، بلكه این أین عرض است، وجودش وجود ربطی و وجود ناعت است و ایجاد فی نفسه و لنفسه برای عرض محال است و تنها جعل تألیفی به عرض تعلق می گیرد. آن وجود فی نفسه كه برای أین در نظر می گیرید عین وجود أین برای جسم است؛ ایجاد أین عین ایجاد جسم متأیّن است.

پس در اینجا میان این عرض و موضوع آن یك نسبت عارضی برقرار است. ولی شما نسبتی را به خود أین می دهید كه این نسبت نادرست است؛ می گویید أین متجدد است و در واقع برای أین شخصیت قائل می شوید. این مثل آن است كه انسان معنای حرفی را با معنای اسمی اشتباه كند و چیزی را كه باید به نحو معنای حرفی تعقل شود به صورت معنای اسمی تعقل كند. البته ماهیت عرض، معنای اسمی است و از این جهت فرقی با جوهر ندارد ولی وجود عرض برای جوهر، وجودی است كه «وجود لنفسه» ندارد. شما برای آنچه كه وجود لنفسه ندارد وجود لنفسه فرض كرده و بعد می گویید: أین است كه تجدد را قبول می كند. أین برای خودش وجودی ندارد كه بخواهد تجدد را قبول كند؛ قبول كردن أین یعنی قبول كردن جسم. پس خود أین نمی تواند قبول كننده باشد و موضوع، خود جسم است.

چنانكه گفتیم حاجی در یكی از حواشی خود بر فصل سی و سوم متوجه همین نكته شده است. من یادم نیست كه مرحوم آخوند این مطلب را به این بیان در جاییگفته باشد.

همین مطلب را به نحو دیگری هم می توان بیان كرد. حكما اصطلاحی دارند، می گویند: طبیعت «فاعل الحركه» است نه «فاعل الوجود» ؛ یعنی طبیعت در هرجا اثری بگذارد، نمی تواند ایجاد كننده ی یك ماهیت باشد بلكه فقط می تواند حركت دهنده ی یك شی ء باشد. به تعبیر دیگر طبیعت در هرجا كه علت است، فقط وجود ناعت می دهد نه وجود لنفسه.

پس به این بیان نظریه ی اول را باید ابطال كرد نه به این بیان كه آیا ذات سواد باقی است یا باقی نیست، اگر باقی است چنین و اگر باقی نیست چنان. خلاصه ی بیان این است كه موضوع حركت و خود حركت از نظر وجود یك چیزند و فقط تحلیلاً و مفهوماً با یكدیگر اختلاف دارند. پس علتی كه حركت را ایجاد می كند همان علتی است كه به مقوله وجود می دهد. پس در این صورت مقوله متحرك بالذات است و اگر مقوله بخواهد متحرك بالذات باشد، وجودش نمی تواند وجود رابطی باشد بلكه باید وجود نفسی باشد، كه این استدلال با مبانی مرحوم آخوند هم جور در می آید [1].

---