مجموعاً در باب حركت توسطی و حركت قطعی سه نظریه وجود دارد: یك نظریه
همان نظریه ای است كه ظاهر كلام شیخ است و بعد متأخرین شیخ عموماً تا زمان
میرداماد بدان قائلند كه آنچه وجود دارد حركت توسطیه است و حركت قطعیه در
خارج وجود ندارد و در ذهن است. قبلاً عرض كردیم كه حاجی هم در واقع در آخر
متمایل به همین نظریه ی قبل از دوره ی میرداماد است.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج11، ص: 86
- نظر دوم این است كه آنچه وجود دارد حركت قطعیه است و حركت توسطیه یك
امر ذهنی و انتزاعی است، كه ابتدا مرحوم آخوند به همین صورت می گویدگو اینكه
می خواهد این را هم به صورتی حل كند.
نظر سوم كه ظاهر عبارت آخوند در اینجا همین است این است كه هم حركت
توسطیه در خارج وجود دارد و هم حركت قطعیه. حال چگونه می شود كه هر دوی
اینها در خارج وجود داشته باشند؟ غایت توجیهی كه در اینجا هست، همین
توجیهی است كه مرحوم آخوند در اینجا كرده است كه حركت توسطیه از یك جنبه
ابهام دارد و از جنبه ی دیگر تشخص، پس وجود دارد.