بحث اینكه آیا فلك با وزن است یا بی وزن، بحثی است منسوخ و به قول طلاب: سالبه ی به انتفاء موضوع است. این گونه بحثها را اكنون تنها به عنوان تاریخ فلسفه می توان مطالعه كرد.

ولی در خلال این بحث مطلبی میان ابوریحان و بوعلی طرح شده كه نقش مهمی در فلسفه اسلامی داشته و شكل خاص به خود گرفته است.

این شكل خاص اسلامی در عصر جدید به صورت دیگری مورد توجه واقع شده و نقطه ی عطف فیزیك جدید به شمار می رود. آن مطلبی كه در فلسفه اسلامی شكل خاص به خود گرفته است مربوط است به توجیه و تفسیر حركت قسری.

قدما از زمان یونانیان حركت را دو نوع می دانستند: حركت طبیعی یعنی حركتی كه مقتضای طبیعت خود جسم است به طوری كه اگر هیچ عاملی از خارج دخالت نكند آن حركت به مقتضای طبیعت جسم صورت می گیرد، و دیگر قسری یعنی حركتی كه جسم خود به خود و به موجب طبیعت ذاتی خود آن را انجام نمی دهد بلكه یك عامل خارجی باید دخالت كند تا آن حركت انجام یابد. حركت طبیعی و قسری به عقیده ی قدما در همه انواع حركات اعم از أینی، وضعی، كمّی، كیفی وجود دارد.

مثالی كه قدما در حركتهای أینی ذكر می كردند حركت سنگ بود كه اگر رهایش كنیم به حكم طبیعت ذاتی و نیروی درونی (البته به عقیده ما) به پایین حركت می كند ولی اگر بخواهیم كاری كنیم كه به سوی بالا حركت كند باید یك ضربه بر آن وارد كنیم. پس از آنكه ضربه وارد كردیم به تناسب نیرویی كه در اثر آن ضربه وارد می شود و به تناسب موانع و عوایقی كه در كار است، آن سنگ مقداری مسافت به سوی بالا می رود ولی در نهایت امر برمی گردد.

اینجا دو مسئله مطرح می شد: یكی اینكه عامل بالا برنده چیست؟ هر حركت نیازمند به محرك است. آنگاه كه سنگ رو به پایین حركت می كند عامل تحرك سنگ، طبیعت و یا میل طبیعی سنگ است، پس یك نیروی درونی سنگ را به حركت درمی آورد؛ ولی آنگاه كه به سوی بالا می رود عامل محرك چیست؟ از نظر قدما حركت بدون محرك محال است، لهذا در جستجوی عامل محرك بودند، برخی قائل به جذب و برخی قائل به دفع بودند؛ یعنی برخی مدعی بودند كه آنجا كه مثلاً انسان سنگ را پرتاب می كند، با ورود ضربه به سنگ، موجی در جهت آن ضربه در هوای مجاور پیدا می شود و سنگ و هوا مجموعا حالت یك جسم واحد متصل را پیدا می كند، پس هوا سنگ را از جلو به سوی خود می كشد. برخی دیگر می گفتند برعكس است، هوا می ماند و سنگ می رود ولی هوایی كه می ماند نقش نیروی دفع كننده را بازی می كند، یعنی هوا سنگ را از پشت می راند. آنچنانكه در كتب تاریخ فلسفه نقل می شود، ارسطو شخصا به این دو نظریه متمایل بوده است.

نظر سوم نظر معروف متكلمین اسلامی است كه به نام «تولّد» یا «تولید» نامیده می شود. آنها مدعی بودند كه حركت، حركت تولید می كند، یعنی ضربه ی وارد بر سنگ یك مقدار حركت تولید می كند و آن حركت، مقداری دیگر حركت تولید می كند و همین طور.

بوعلی نظر چهارمی دارد و آن اینكه: ضربه ی وارده موجب پیدایش یك «میل» برخلاف میل طبیعی و در جهت موافق ضربه، در جسم می شود و آنچه سنگ را بالا می برد همان میل و كشش و فشار است كه محصول ضربه است. علیهذا خود طبیعت كه قبلا سنگ را به پایین می كشید موقتا به سوی بالا می برد. عامل حركت قسری نه جاذبه هواست و نه دافعه آن و نه تولید، بلكه طبیعت درونی خود جسم است.

حالت جسم در این وقت، حالت انسانی است كه در حال تعادل روحی نوعی كار انجام می دهد و در اثر ورود یك ضربه ی روحی هیجان آور، نوعی كار انجام می دهد كه هرگز در حال عادی و طبیعی انجام نمی داد.

مسئله دوم كه مطرح بود این بود كه علت دوام نیافتن حركات قسری چیست؟ چرا سنگ و یا گلوله پس از مدتی كه بالا می رود تدریجا حركتش كندتر می شود تاآنجا كه در یك نقطه یك لحظه متوقف و سپس به سوی زمین باز می گردد؟ آیا علت این است كه عایق و مانع در كار است، یعنی مقاومت هوا سبب می شود كه سنگ حالت خود را از دست بدهد، و یا علت دیگر در كار است؟ اینجاست كه بوعلی نظر خاصی ابراز كرده است مبنی بر اینكه علت اینكه سنگ و یا هر جسم ثقیل دیگر آنگاه كه برخلاف جهت میل طبیعی پرتاب می شود حركتش دوام نمی یابد و بالاخره باز می گردد مصادمات هواست؛ یعنی این عایقهاست كه تدریجاً حركت را كند و كندتر می كند و در نتیجه به صفر می رساند؛ اگر موانع در كار نباشد جسم پرتاب شده به حركت خود (به همان سرعت اولی) ادامه می دهد. عبارت بوعلی این است:

البته واضح است كه محدود كردن به سطح فلك برای این است كه فلك یك مانع برنداشتنی است؛ مقصود اصلی این است كه اگر موانع و عوایق در كار نباشد، سنگ حركت خود را تا بی نهایت ادامه می دهد.

صدرالمتألهین نكته ای را اضافه می كند و آن اینكه: درست است كه در اثر وارد شدن ضربه بر جسم یك میل و یك كشش در جسم پیدا می شود، اما منشأ مستقیم این میل و كشش چیست؟ آیا ضربه خارجی مستقیماً این میل را ایجاد می كند یا تأثیر ضربه تأثیر غیرمستقیم است یعنی تأثیر ضربه بر روی آن چیزی است كه طبیعت یا صورت نوعیه ی جسم نامیده می شود و آن را كه یك طبیعت جوهری است تبدیل به طبیعت دیگر می كند؛ یعنی تأثیر مستقیم ضربه این است كه طبیعت جوهری مقسور را تبدیل به طبیعت ثانوی می گرداند؛ اگر طبیعت جوهری مقسور تغییر نكند چنین امكانی نیست؛ طبیعت اصلی اگر متحول نشود خود مانع است هر چند عایقی در كار نباشد.

از مجموع آنچه گفته شد معلوم شد كه از نظر بوعلی اگر ضربه ای بر جسمی وارد آید و آن جسم را به حركت آورد و عوایق و موانعی هم در كار نباشد، حركت جسم الی الابد دوام خواهد یافت ولو آنكه آن حركت در جهت ضد میل طبیعی آن جسم باشد.

حالا باید دید تفسیر این پدیده از نظر این فلاسفه چیست؟ آیا از نظر این فلاسفه توجیه فلسفی این پدیده این است كه حركت نیازمند به محرك نیست، یا توجیه فلسفی اش این است كه عامل مباشر و مستقیم هر حركتی طبیعت خود جسم متحرك است، اگر جسمی را به حال خود بگذاریم به طبع خود نوعی حركت می كند و اگر ضربه ای بر آن وارد سازیم طبیعت جسم (یا لااقل میل طبیعی جسم) عوض می شود و نوعی دیگر حركت ایجاد می كند. نوع اول را «طبیعی» و نوع دوم را «قسری» می نامیم. حركت طبیعی با وجود عوایق مداوم نیز به شرط آنكه نیروی عایق بیش از نیروی طبیعت نباشد قابل دوام است ولی حركت قسری اگر با عوایق و موانع تدریجی روبرو شود، هر چند آن عوایق هیچكدام نیرویی برابر با نیروی طبیعت نداشته باشند، تدریجا میل قسری ضعیف می گردد و طبیعت اولیه عود می كند. اما اگر عایق و مانعی در كار نباشد حركت قسری برای همیشه قابل دوام است.

آنچه در میان مسلمین به نام حركت طبعی و قسری توضیح داده و توجیه می شد، در عصر جدید به صورتی دیگر توضیح داده و توجیه شد و بزرگ ترین انقلاب در فیزیك جدید تلقی شد. در كتاب خلاصه فلسفی نظریه نسبیت اینشتاین می نویسد:

شك ندارد كه اگر نظریه معروف منسوب به ارسطو را بپذیریم كه مدعی بود در مورد حركت قسری عاملی بیرونی از قبیل جذب یا دفع هوا سبب حركت جسم است، باید بگوییم «قانون جبر در حركت» درست نقطه مقابل آن است؛ اما چنانكه دیدیم ابن سینا از طریق دیگر و با تفسیری دیگر به همان قانون جبر در حركت رسیده است.

تفسیر فلسفی ابن سینا با تفسیر فلسفی گالیله و نیوتن متفاوت است. از نظر ابن سینا [علت ] اینكه جسم در صورت عدم هیچ گونه مانع، حركت خویش را ادامه می دهد این است كه عامل خارجی یك «میل» ایجاد می كند و آن میل جسم را می راند، و به تعبیر صدرالمتألهین عامل خارجی موجب تحولی در طبیعت جسم می گردد و طبیعت تحول یافته ی جسم، جسم را می راند و مادامی كه عایق و مانعی نیامده و طبیعت را در جهت دیگر نرانده است و لااقل اثر نیروی اول را خنثی نكرده است طبیعت به كار خود كه راندن جسم است ادامه می دهد. ولی از نظر گالیله و نیوتن لزومی ندارد كه طبیعتی درونی فرض كنیم و آن را عامل راننده ی جسم تلقی نماییم، اساساً می گوییم حركت نیاز به محرك و راننده ندارد، خاصیت جسم این است كه حركت خود را برای همیشه حفظ می كند مگر آنكه عاملی موجب تغییر آن حركت گردد [3].

تفسیر دو گونه است ولی نتیجه یكی است. علیهذا ابن سینا هفتصد سال پیش از گالیله و نیوتن به آن نتیجه رسیده است. آیا گالیله و نیوتن نظر خویش را از ابن سینا الهام گرفته اند یا همان طور كه وانمود می شود آندو نیز به هیچ وجه مدیون ابن سینا نیستند؟ خدا داناست.

*

---