اكنون كه بناست هزاره ی حكیم و ریاضی دان نابغه ی اسلامی ابوریحان بیرونی برپا گردد، فرصتی است برای اینكه برخی مسائل فلسفی كه بین او و فیلسوف و نابغه ی دیگر اسلامی معاصرش ابوعلی سینا مورد سؤال و جواب واقع شده است تجزیه و تحلیل شود و تا حد امكان سابقه ی آن مسائل پیش از آنكه وارد جهان اسلام گردد و تحولات و تطورات آنها در دوره ی اسلامی بررسی شود و به این بهانه و از این زاویه نگاهی به فلسفه ی ناشناخته ی اسلامی افكنده شود.

ابوریحان خود اجمالاً در الاثارالباقیة از مذاكراتی كه بین او و بوعلی صورت گرفته یاد كرده است. ابوریحان آنجا كه درباره ماههای رومی بحث می كند به ماه ششم، ماه «آذار» می رسد و به مناسبتی از كره ی آتش بحث می كند كه طبق عقیده ی قدما در زیر فلك قمر واقع است؛ می گوید:

آنگاه می گوید:

از نظر اهل تحقیق و تتبع مسائلی كه قطعی و مسلّم است میان ابوریحان و بوعلی رد وبدل شده هجده مسأله است و در همه آنها سؤالات از طرف ابوریحان طرح شده و بوعلی بدانها پاسخ گفته است. نسخه هایی از این سؤال و جواب ها در كتابخانه های جهان موجود است. ده مسأله از این مسائل هجده گانه نقدها و اعتراضاتی است كه ابوریحان بر كتاب السماء و العالم ارسطو داشته است. آنچه در الاثارالباقیه بدان اشاره كرده است هشتمین مسأله از این ده مسأله است. هشت مسأله دیگر یك سلسله مطالب است كه ذهن خود ابوریحان آنها را ابداع و اختراع كرده است و با معاصر نامدارش آنها را در میان گذاشته است و نظر او را خواسته است. همه این پرسش و پاسخ ها كتبی صورت گرفته است. بیشتر آنها طبیعی و یا ریاضی است، معدودی هم فلسفی است. بوعلی به این سؤالات هجده گانه پاسخ گفته است، ابوریحان به جوابهای بوعلی اعتراض كرده است. در خلال سؤال و جواب ها و اعتراضها اندكی كار به خشونت كشیده شده است. بوعلی به اعتراضات ابوریحان جواب نداده، شاگردش ابو عبد اللّه معصومی معروف به «فقیه معصومی» از طرف استاد به آنها پاسخ گفته است.

این بنده تاكنون به متن اعتراضهای ابوریحان كه در رد جوابهای بوعلی نوشته است برخورد نكرده است فقط ترجمه آنها را در لغت نامه دهخدا (كه از نامه دانشوران نقل كرده و ترجمه از مرحوم شیخ ابوالفضل ساوجی است) دیده ام و همچنین به جوابهای فقیه معصومی نیز كه علی القاعده باید خوب باشد، نه متن و نه ترجمه، بر نخورده است. علیهذا آنچه در اینجا طرح می شود و مورد بررسی قرار می گیرد فقط سؤال و جواب های اولیه ای است كه میان این دو شخصیت مبادله شده است.

البته دلیلی نیست كه سؤال و جواب هایی كه میان این دو شخصیت رد و بدل شده منحصر به همین هجده مسأله بوده است. آقای دكتر یحیی مهدوی در فهرست نسخه های مصنّفات ابن سینا(با اینكه هشتمین مسأله از مسائل هجده گانه عیناً همان چیزی است كه در الاثارالباقیه بدان اشاره شده است) از روی بعضی قرائن تاریخی بعید می شمارند كه پرسشهای ابوریحان در آن كتاب منحصر به این مسائل باشد.

ایشان می گویند:

در جزء دوم از مجموعه رسائل ابن سینا چاپ تركیه كه شخصی به نام «حلمی ضیاء اولكن» نشر داده است 16 سؤال و جواب دیگر به نام این دو نفر چاپ شده است. در این 16 سؤال نیز ابوریحان سائل است و بوعلی مجیب. نیمی از این سؤالها مربوط است به مسائل عقل و معقول. معلوم نیست كه مدرك این مجموعه چیست؟ آقای دكتر مهدوی از قنواتی صاحب كتاب مؤلفات ابن سینا نقل می كنند كه او قسمتی از سؤال و جواب های مباحثه پنجم از المباحثات را زیر عنوان «اجوبة ستّ عشر مسألة لابی ریحان» آورده است و می گویند این اشتباه است و منشأ اشتباه هم نسخه احمد (53) 3447 است كه در آنجا نیز چنین ثبت شده است.

گرچه اثبات اینكه این 16 مسأله از مسائلی است كه بین ابوریحان و بوعلی مبادله شده است آسان نیست، اما به طور قطع هم نمی توان آن را منتفی دانست. بودن در مباحثات دلیل عدم نمی شود، زیرا اگرچه كتاب مباحثات غالباً سؤال و جواب هایی است كه میان شیخ و شاگرد معروفش بهمنیار ردوبدل شده است ولی منحصر به آنها نیست. آقای دكتر مهدوی خود از تتمه صوان الحكمه بیهقی و از عیون الانباء ابن ابی اصبیعه نقل كرده اند كه اكثر مباحثات (نه همه) مسائلی است كه بهمنیار سؤال كرده است [3]. عبدالرحمن بدوی كه در ضمن كتاب ارسطو عندالعرب، مباحثات را به چاپ رسانده است نیز می نویسد:

بنابراین چه مانعی دارد كه آنچه در رسائل ابن سینا چاپ تركیه آمده و قنواتی نیز نقل كرده همان «كمتری» باشد كه بدوی اشاره كرده و یا جزء آن كمتر باشد.

ثانیاً، بر خلاف آنچه از ظاهر عبارت آقای دكتر مهدوی استنباط می شود، همه ی آن 16 مسأله در المباحثات نیامده است. تا آنجا كه این بنده تفحص كرده فقط 6 مسأله از این 16 مسئله در المباحثات به طور متفرق آمده است و بقیه در المباحثات وجود ندارد.

همان گونه كه دیدیم فهرست نویسان آثار شیخ نیز در اینكه عدد سؤالات چند تا بوده اتفاق نظر ندارند، گاهی 10 و گاهی هم 26 گفته اند. خود آقای دكتر مهدوی احتمال می دهند كه ده سؤالی كه تحت عنوان «الاجوبة عن المسائل العشر» ذكر شده و منسوب به ابو القاسم جرجانی یا كرمانی است نیز مربوط به ابوریحان بوده است و بنابراین عدد سؤالات 28 می شود.

در نامه ی دانشوران ذیل احوال بوعلی می نویسد:

اینجا احتمال دیگری پدید می آید و آن اینكه این 16 مسأله، از سؤال و جواب هایی باشد كه بین ابوریحان و ابوعبد اللّه معصومی مبادله شده است و معصومی بر اساس مبانی استادش پاسخ گفته است، خصوصاً با توجه به اینكه میان ابوریحان و ابوعبد اللّه معصومی، به نقل نامه ی دانشوران، مراسلات و معارضات زیاد بوده است [6]. چنانكه می دانیم و از متن جوابهای بوعلی در مسائل هجده گانه بر می آید، ابوعبد اللّه معصومی رابط میان بوعلی و ابوریحان بوده است.

علیهذا آنچه ما در این مقاله طرح می كنیم دو بخش است: یك بخش، برخی مسائل فلسفی است كه جزء هجده مسأله ای است كه از نظر اهل تتبع انتسابش به ابوریحان قطعی است. همان طوری كه قبلاً اشاره شد آن هجده مسأله بیشتر طبیعی یا ریاضی است و كمتر فلسفی است، ما چهار مسأله را كه بیشتر جنبه ی فلسفی دارد در اینجا انتخاب كرده ایم. بخش دوم هشت مسأله از شانزده مسأله ای است كه انتسابش به ابوریحان قطعی نیست. این هشت مسأله همه مربوط است به مسائل «عقل و معقول» كه در فلسفه اسلامی گسترش زیادی یافته است و تحقیقات قابل توجهی در آنها صورت گرفته است.

از نظر ما كه از فرصت استفاده كرده چشم اندازی را برای گوشه ای از فلسفه اسلامی جستجو می كنیم، مهم نیست كه مسائل عقل و معقول از طرف ابوریحان طرح شده است یا از طرف شخص دیگر. قدر مسلّم این است كه در آن عصر مسائلی در سطح این مسائل مطرح بوده است. بعضی سؤالها عین سؤالاتی است كه در المباحثات آمده است و بعضی دیگر در همان سطح است.

مسائل عقل و معقول سابقه ی یونانی و اسكندرانی دارد و سپس وارد جهان اسلام شده است، لهذا شایسته است تطورات و تحولات این مسائل مورد توجه قرار گیرد.

این نكته را باید یاد آوری كنیم كه حق این بود كه ما سؤالات را به عین عبارت و با تصحیح عبارات از روی نسخه های متعدد نقل و سپس ترجمه می كردیم و آنگاه به شرح و بررسی می پرداختیم، ولی نظر به اینكه این كار به صورت كامل فعلاً میسر نبود از انجام آن به صورت ناقص صرف نظر كردیم. این كار فرضا اگر در مورد هجده سؤال معروف میسر باشد در مورد 16 سؤال دیگر در حال حاضر میسر نیست. نسخه چاپ تركیه كه فعلاً تنها مأخذی است كه در اختیار این بنده هست بسیار مغلوط است. آن قسمت از این سؤالات [را] كه در المباحثات هم آمده است، با نسخه مباحثات چاپ عبد الرحمن بدوی (در ضمن ارسطو عند العرب) تصحیح كردم و بعضی كلمات را طبق قرائن اصلاح كردم.

البته در المباحثات چاپ بدوی نیز غلطهایی موجود است، احیاناً در بعضی جاها آنچه در چاپ تركیه آمده است صحیح است و آنچه در چاپ بدوی آمده است غلط است و در بعضی موارد هر دو غلط است و قرینه ی قطعی بر اصل صحیح آن می توان به دست آورد.

نظر به اینكه از ترجمه تحت اللفظی چیزی مفهوم نمی شد، محتوای سؤال و جواب ها را با اضافه كردن توضیحاتی ذكر می كنیم سپس به بررسی اصل مسأله می پردازیم. علیهذا آنچه در اینجا نقل می شود یك ترجمه ساده و تحت اللفظی نیست، بلكه كوشش شده ضمن نقل سؤال و جواب، مقصود، توضیح [داده ] و پرورانده شود.

---