این پرسش ارزش زیادی ندارد. برای سؤال كننده دو امر از یكدیگر تفكیك نشده بوده است: یكی قوه و استعداد به مفهوم جوهری كه در تعریف هیولی به كار برده می شود و در مقابل «صورت» است، دیگر قوه و استعداد به مفهومی كه در مقابل «فعلیت» به كار می رود. هیولی كه جوهری است محض القوه- همان طور كه سائل بیان كرده- باقی است، ولی استعدادها كه هیولی حامل آنهاست حدوث و فنا دارند. هیولی- كه در مقابل صورت است- تبدیل به صورت نمی گردد، ولی استعداد تبدیل به فعلیت می شود.

مطلبی كه قابل بحث است این است كه بوعلی در اینجا می گوید: كلمه «استعداد» مرادف است با چهارمین معنی از معانی «امكان» . با توجه به نظر بوعلی درباره معانی امكان كه در كتابهایش بیان كرده باید بگوییم مقصودش از چهارمین امكان، «امكان استقبالی» است. بوعلی در «منطق» اشارات چهار معنی برای امكان ذكر می كند: امكان عام، امكان خاص، امكان اخص، امكان استقبالی. امكان عام در مقابل امتناع ذاتی است، و امكان خاص نقطه مقابل وجوب ذاتی و امتناع ذاتی است، و امكان اخص در مقابل مطلق ضرورتها و امتناعهای ذاتی و وصفی و وقتی است. امكان استقبالی آنجاست كه ممكن بر صرافت امكان باقی است و حتی ضرورت به شرط محمول را نیز فاقد است.

تفكیك معانی امكان از یكدیگر مفید و لازم است وگرنه موجب غلط و اشتباه می شود. ظاهراً اول كسی كه این تفكیك را به این صورت به عمل آورد خود بوعلی است. در «منطق» ارسطو كه اكنون ترجمه اش در دست است چنین تفكیكی دیده نمی شود.

ولی اینكه بوعلی استعداد را مساوی با امكان استقبالی دانسته است، قابل قبول نیست. استعداد با پنجمین معنی امكان قابل انطباق است كه اصطلاحا «امكان استعدادی» نامیده می شود. امكان استعدادی با هر چهار معنی گذشته ی امكان این تفاوت را دارد كه همه آنها یك سلسله معانی انتزاعی عقلی می باشند و امكان استعدادی یك معنی عینی است.

در كلمات بوعلی، چه در شفا و چه در اشارات و چه در نجات و چه دانشنامه علائی، هرگز سخنی از پنجمین معنی امكان كه متأخران آن را «امكان استعدادی» می نامند به میان نیامده است. در كلمات بوعلی از قوه و استعداد زیاد سخن رفته است، اما از اینكه هر قوه و استعدادی خود نوعی امكان است برای مستعدله سخن به میان نیامده است. بوعلی آنجا كه در باب «قوه و فعل» برهان اقامه می كند بر اینكه هیچ پدیده ای نمی تواند بی ارتباط با پدیده های دیگر باشد، طوری سخن گفته است كه گویی آن چیزی را كه متأخران «امكان استعدادی» می نامند او با امكان ذاتی مساوی می دانسته است، لهذا ایرادها و اشكالها از همه سو متوجه وی شده است.

تا آنجا كه ما تفحص كرده ایم اول كسی كه امكان استعدادی را شناخته و این اصطلاح را به كار برده است، شیخ شهاب الدین سهروردی است. پس از او در كلمات خواجه و دیگران آمده است و پنجمین معنی از معانی امكان شناخته شده است. به هر حال آنچه در پاسخ سؤال آمده كه «استعداد» كلمه ای است مرادف با چهارمین معنی از معانی امكان، قابل قبول نیست.

اگر پنجمین معنی امكان در منطق و فلسفه بوعلی شناخته شده بود، ما می گفتیمدر اینجا غلط نسخه است و كلمه «المعنی الرابع» به جای كلمه ی «المعنی الخامس» آمده است، ولی نظر به اینكه در كلمات بوعلی و بلكه در عصر بوعلی و عصرهای ما قبل و ما بعد تا عصر سهروردی نامی از پنجمین معنی از معانی امكان در بین نبوده است، نمی توان گفت غلط نسخه است.

چگونه نفس پس از مفارقت از بدن از قوه ی خیال بی نیاز می گردد؟

---