جوابی كه در این كتاب نقل شده آن قدر مغلوط و مشوّش است كه نمی توان چیزی از آن فهمید و نظر به اینكه در حال حاضر نسخه دیگری پیش ما موجود نیست از توضیح جواب بوعلی معذوریم.

اما ناچاریم این اندازه خود توضیح دهیم كه اگر صور خیالیه را مادی محض بدانیم پاسخی برای سؤال بالا نخواهیم یافت. ادراك نفس ناطقه صور خیالیه را، به علم حضوری است نه علم حصولی، زیرا اگر فرض كنیم كه علم حصولی باشد ناچاریم ادراك آن صورتها را به وسیله یك سلسله صورتهای دیگر بدانیم كه لزوما آنها هم از سنخ صور جزئیه ی خیالیه خواهد بود، اشكال عود می كند كه عقل صورتهای صورتها را كه آنها نیز علی الفرض مادی هستند چگونه درك می كند؟ حقیقت این است كه نفس ناطقه كه صور خیالیه را درك می كند به علم حضوری درك می كند و این خود دلیل نوعی تجرد قوه خیال است یعنی دلیل بر این است كه قوه خیال در جسم و یا در قوه جسمانی حلول ندارد، بلكه به نوعی قائم به ذات است.

از اینجا می توانیم بر سؤال خرده بگیریم كه صورت مسأله را چنین طرح كرده است: «عقل صور خیالیه را چگونه مطالعه می كند؟ . . . » .

قوه ی عاقله هرگز صورت خیالیه را مطالعه نمی كند. این طرز تفكر از آنجا پیدا شده است كه دیده اند نفس در عین ادراك معقولات، صور خیالیه را نیز درك می كند. چنین گمان رفته است كه قوه عاقله در مقام شامخ خود صور خیالیه را مطالعه می كند. پنداشته اند وحدتی كه انسان در خویشتن احساس می كند و می بیند یك چیز است كه هم تعقل می كند و هم تخیل و هم احساس، از آن است كه قوه عاقله همه ی اینها را مطالعه می كند. ولی این طرز تفكر اشتباه است. قوه عاقله معقولات را درك می كند و بس. صور خیالیه را قوه خیالیه درك می كند همچنانكه صور حسیه به وسیله یك سلسله قوای حسیه درك می شود و در هر مرتبه ای قوه ادراك كننده با صورت ادراك شونده متحد است؛ یعنی هر صورت ادراك شده در هر مرتبه از مراتب كه قرار بگیرد، ادراك كننده نیز هست. نفس خود حقیقتی است دارای مراتب و درجات؛ در مرتبه حس، حس است و در مرتبه خیال، خیال و در مرتبه عقل، عقل. راز اینكه انسان در خود وحدت بی شائبه ای را ادراك می كند و می بیند یك «من» است كه همه اینها را درك می كند همین است. این است كه می گویند: «النفس فی وحدتها كل القوی» .

در فلسفه های معاصر بوعلی كه این پرسشها و پاسخها مطرح بوده است، سخنیاز این گونه وحدت نفس كه از آن به «وحدت در كثرت و كثرت در وحدت» تعبیر می شود نبوده است. از این رو پرسش كننده و پاسخ گوینده، هر دو مطالعه عقل صور خیالیه را، مفروض و مسلّم گرفته اند.

مسأله تجرد قوه ی خیال، از نظر معرفة النفس اهمیت فوق العاده دارد و در حقیقت انقلابی در معرفة النفس فلسفی است. بنابر آنچه قدما- امثال بوعلی- می گفتند، انسان مركّب است از جوهری عقلانی و از بدن، تمام قوای ادراكی كیفیاتی بدنی می باشند و با فنای بدن فانی می گردند، تنها قوه ای كه باقی می ماند قوه ی عاقله است كه به اصل خود باز می گردد. ولی با اثبات نوعی تجرد برای قوه خیال ثابت می شود كه انسان دارای سه نشئه وجودی است: نشئه مادی و بدنی، و نشئه صوری و برزخی، و نشئه عقلانی. نشئه صوری و برزخی نشئه ای است متوسط میان نشئه مادی و نشئه عقلانی. آنچه در عصر ما عده ای درباره عالم ارواح بدان معتقدند و گروهی سخت از آن دفاع می كنند منطبق است با آنچه حكمای اسلامی آن را نشئه صوری و برزخی و متوسط میان نشئه مادی و عقلانی می نامند.

اثبات این نشئه با برهان فلسفی و وارد كردن آن در عالم فلسفه از مختصات فلسفه صدرایی است. وی مكرر در كتابهای خود درباره آن بحث كرده است و در مواردی صریحا یا به اشاره می گوید كه ما اول كسی هستیم كه این مطلب را اثبات كرده ایم. در مباحث «عقل و معقول» اسفار ضمن فصلی كه تحت عنوان «فی انّ المدرك للصور المتخیلة ایضا لابدّ و ان یكون مجردا عن هذا العالم» باز كرده است، می گوید:

آنگاه پس از ذكر براهینی بر مدعای خویشتن، می گوید:

---