مسأله تجرد نفس و براهین آن، داستان مفصلی در فلسفه- خصوصاً فلسفه اسلامی- دارد. فلاسفه اسلامی برای این مسأله اهمیت فراوان قائل بوده اند. از دو فیلسوف بزرگ یونانی افلاطون و ارسطو كه اندیشه هاشان بیش از دیگران وارد جهان اسلام شد، افلاطون نفس را از جهان دیگر و موجود قبل از بدن می داند، اما ارسطو نفس را حادث با حدوث بدن می شمارد. از نظر افلاطون قطعی است كه نفس باقی است و نمی میرد ولی از نظر ارسطو چطور؟ آیا ارسطو نفس را باقی می داند؟ آیا ارسطو اساساً نفس را مجرد می داند یا آن را صورتی مانند سایر صور طبیعیه می شمارد؟ از نظر تاریخ فلسفه نظر ارسطو روشن نیست. مسلمین چون اثولوجیا را از ارسطو می شمردند و در آن كتاب، نفس باقی دانسته شده است طبعا نظر ارسطو را در بقای نفس با افلاطون یكی می شمردند و به ابهامی كه از این جهت در كتاب النفس ارسطو وجود دارد توجهی نمی كردند.

اما اكنون كه روشن شده اثولوجیا از ارسطو نیست طبعا این سؤال باقی است كه آیا ارسطو به تجرد و بقای نفس قائل بوده یا نه؟ شارحان اسكندرانی كتب ارسطو نیز در این جهت با یكدیگر اختلاف داشته اند. ثامسطیوس به بقای نفس معتقد بوده و اسكندر افریدوسی به فنای آن.

بوعلی در نامه ای كه به شخصی به نام «الكیا ابو جعفر محمد بن الحسین بن مرزبان» درباره «اختلاف الناس فی امر النفس» نوشته است، می نویسد:

این نامه را عبد الرحمن بدوی در آغاز مباحثات به عنوان جزئی از مباحثات چاپكرده است [1]ولی آقای دكتر مهدوی معتقدند این نامه مستقل است و جزء مباحثات نیست [2].

حكمای اسلامی با آنكه در حدوث نفس بر روش ارسطو رفتند نه بر روش افلاطون، در بقای نفس بر روش افلاطون رفتند و براهین زیادی بر تجرد نفس اقامه كردند كه برخی از آنها ابتكار خودشان است و برخی دیگر تكمیل و اصلاح برهانی است كه قبلاً اقامه شده است. در اسفار رساله ای از بوعلی نقل می كند به نام «الحجج العشر» كه در آنجا بوعلی ده برهان بر تجرد نفس اقامه كرده است. بوعلی در طبیعیات شفا، كتاب النفس، هشت برهان اقامه می كند. خود صدرا در اسفار یازده برهان اقامه می كند و با توجه به برخی براهین كه در كتب دیگر نظیر مبدأ و معاد آورده است كه در اسفار نیست (آنچنانكه من در گذشته مقایسه به عمل آوردم) چهارده برهان می شود. البته این براهین از نظر ضعف و قوّت در یك درجه نیستند. بوعلی در شفا بعضی را تحت عنوان «مؤیّد» ذكر می كند نه دلیل.

یكی از آن براهین كه تفصیل و شاخ و برگ زیاد یافته برهانی است كه در این سؤال به آن اشاره شده است. این برهان همچنانكه اشاره كردیم از راه قسمت پذیری جسم و قسمت ناپذیری صور معقوله به صورت قیاس شكل دوم اقامه شده است.

نكته ای كه لازم است اینجا اشاره كنم این است كه سؤال كننده ضمن طرح سؤال می گوید: «پس برهانی كه در كتاب النفس از راه عدم انقسام صور معقوله بر تجرد نفس اقامه شده است تمام نیست» .

ظاهر این عبارت این است كه این برهان در كتاب النفس ارسطو آمده است، زیرا در آن عصر كتاب النفس مطلق، كتاب النفس ارسطو بوده است. اینجا طبعا این پرسش پیش می آید كه اگر در كتاب النفس ارسطو این برهان بدین صراحت ذكر شده باشد دیگر تردیدی باقی نمی ماند كه ارسطو قائل به تجرد و بقای نفس بوده است.

این بنده چون كتاب النفس ارسطو را در اختیار ندارم به كتاب النفس اسحاق بن حنین و تلخیص كتاب النفس ابن رشد كه هر دو بازگو كننده ی كتاب النفس ارسطو هستند مراجعه كردم و چیزی كه صریح بر این مدعا باشد نیافتم. همچنین به ترجمه ای از كتاب النفس ارسطو از یك متن فرانسوی كه اخیرا در ایران به وسیله آقای علی مراد داوودی به فارسی ترجمه شده است نیز مراجعه كردم و چیزی كه بتوان مطمئن شد نیافتم.

اما در ضمن نامه ی بوعلی به «الكیا ابو جعفر محمد بن الحسین بن مرزبان» كه قبلا بدان اشاره شد، پس از عبارت سابق الذكر چنین آمده است:

ارسطو با این جمله كوتاه فهمانده است كه جوهر جسمانی نمی تواند دریافت كننده ی معانی بوده باشد. » این بنده با مراجعه مجدد به كتاب النفس اسحاق بن حنین كه یا عین ترجمه كتاب ارسطوست و یا تلخیص و احیاناً با اضافاتی بر آن و همچنین به كتاب درباره نفس ترجمه آقای داوودی، جمله ای و لو كوتاه به صراحت جمله ای كه بوعلی نقل كرده است پیدا نكرد.

ولی آنچه مسلّم شد این است كه تلقی مسلمین این بوده كه ارسطو قائل به تجرد نفس بوده است، و از اشاره ای كه در كتاب النفس ارسطو درباره عدم انقسام نفس دیده اند برهانی پر شاخ و برگ و پر شقوق ساخته اند.

در میان مسلمین اول كسی كه ما دیده ایم صریحا از راه عدم انقسام صور معقوله بر تجرد نفس استدلال كرده است ابو نصر فارابی در فصوص الحكم است. وی در فصل پنجاه و چهارم فصوص الحكم می گوید:

ولی حقیقت این است آن كس كه این برهان را به صورت كنونی آورد و شاخ و برگ داد و احتمالات مختلف را طرح و نفی كرد خود بوعلی بود [4].

---