مسائل مربوط به تضاد- از قبیل خنثی كردن اضداد اثر یكدیگر را، یا جمع و توفیق میان اضداد و تركیب آنها با یكدیگر، و یا تولید هر ضد، ضد خود را- از مسائلی است كه همواره اندیشه ها را به خود جلب می كرده است، گو اینكه عكس العمل اندیشه ها در مقابل این نمود جهان یكسان نبوده است، گاهی با چشم بد بینی به آنها نگریسته شده است و گاهی با چشم خوش بینی، گاهی سبب الحاد و انكار ذات یگانهو كامل علی الاطلاق شده است و گاهی به نوبت خود دلیل بر عموم و نفوذ كامل مشیّت بالغه ی الهیه قرار گرفته است، گاهی منشأ دوگانه بینی شده و گاهی از كمال وحدانیت و جامعیت صفات حكایت كرده است.

قرآن كریم كه بزرگ ترین منبع الهام است و در تكوین عقاید دانشمندان و فلاسفه اسلامی سهم بسزایی دارد، همواره از اختلاف و تضادها به عنوان «آیات» الهی یاد كرده است:

كلمه «اطوار» در اینجا به دو نحو تفسیر شده است: یكی به معنی مراحل، یعنی شما را مرحله به مرحله آفرید؛ دیگر به معنی متفاوت و مختلف، یعنی شما را گوناگون و نه بر یك منوال آفرید.

و مخصوصاً از به وجود آمدن ضدی از ضد خودش فراوان یاد كرده است و آنها را «آیات» الهی و نشانه ای از تدبیر و تسخیر خداوندی معرفی می كند:

در نهج البلاغه با مسئله جمع میان اضداد به عنوان یكی از مسائل توحید زیاد برمی خوریم، از آن جمله در خطبه 184:

فیلسوفان جدید بیش از پیش برای تضاد اهمیت قائل شدند تا آنجا كه تضاد را عامل اصلی و اساسی حركت و تكامل دانستند و تكامل را جز سازش تضادها و بلكه تناقضها و نتیجه عبور از ضدی به ضد دیگر ندانستند. بعضی از این فیلسوفان اصل امتناع اجتماع نقیضین را كه از نظر قدما اساسی ترین اصول فكر است و «امّ القضایا» خوانده می شد منكر شدند و فاصله میان هستی و نیستی، وجود و عدم را كه دورترین فاصله ها یعنی فاصله بینهایت بود از میان برداشتند. چنانكه می دانیم هگل [4]فیلسوف بزرگ آلمانی قهرمان فلسفه تضاد به شمار می رود و هم او بود كه مثلث معروف «تز، آنتی تز، سنتز» و یا «موضوع، ضد موضوع، تركیب» را كه قبل از او دیگران بیان كرده بودند به صورت پیدایش و سازش تناقضها، توضیح و تفسیر كرد و هم او بود كه تناقض را وارد مفهوم «دیالكتیك» كرد و دیالكتیك جدید را پایه گذاری نمود.

پل فولكیه در رساله دیالكتیك [5]می گوید:

و هم او می گوید:

---