در بیانات فلاسفه اسلامی نیز مطلبی شبیه آنچه هگل در مورد «شدن» گفته
است- یعنی اینكه در «شدن» ها و «صیرورت» ها وجود و عدم در آغوش یكدیگر قرار
می گیرند و با هم متحد می شوند و یك شئ كه در حال شدن است هم هست و هم
نیست- زیاد دیده می شود، ولی این فیلسوفان هرگز این مطلب را نقطه مقابل اصل
امتناع اجتماع نقیضین فرض نكرده و مستلزم رفع ید از آن اصل ندانسته اند. اكنون
باید ببینیم آنچه این فیلسوفان در مورد آمیختگی وجود و عدم در صیرورتها و شدنها
می گویند با آنچه فیلسوفان غرب می گویند یك مطلب است یا خیر، بلكه در عین اینكه
وجه مشترك روشنی در میان است از نظر اصول و مبانی و نتایج كاملا مخالف
یكدیگرند، و به فرض دوم وجوه اختلاف چیست؟ و چگونه می توان در این بین داوری
كرد؟
و همچنین فیلسوفان اسلامی نیز به نقش تضاد در حركت و تكامل واقف بوده و به
آن اشاره كرده اند تا آنجا كه تضاد موجودات طبیعت را شرط دوام فیض از ناحیه ذات
باری دانسته اند و گفته اند:
«لو لا التضاد ما صحّ حدوث الحادثات» [1]اگر تضاد نبود هیچ
پدیده ای پدید نمی آمد، و یا گفته اند:
«لو لا التضاد ما صحّ دوام الفیض عن المبدأ الجواد» [2]
اگر تضاد و تصادم نبود فیض وجود جاری نمی شد، موجود نوی قدم به عرصه ظهور
نمی گذاشت.
اكنون باید ببینیم نقشی كه آنان برای اصل تضاد در جریان تكاپوی طبیعت
قائلند عین همان نقشی است كه فلاسفه غرب قائلند یا نقش دیگری است؟
مجموعه آثار شهید مطهری . ج13، ص: 161
ما این بحث را در دو قسمت ادامه می دهیم:
الف. وحدت هستی و نیستی در «شدن» و «صیرورت» .
ب. نقش تضاد در تغییر و حركت و تكامل.
[1] . اسفار، جلد سوم، چاپ قدیم، ص 115.