این بود نظریاتی در باب تضاد و حركت. سیر این نظریات اگر چه از یونان شروع می شود ولی در دو شاخه غربی و شرقی جریان می یابد. در شاخه شرقی اسلامی تضادها اموری لازم و ضروری شناخته می شود و حركت آن هم در حد حركت جوهری مورد قبول واقع می شود. در شاخه غربی هم این دو مسئله ی حركت و ناسازگاری تقریباً در همین مسیر جریان پیدا می كند. غربیها هر چه جلوتر آمده اند برای ناسازگاریها و تضادها اصالت بیشتری قائل شده اند و حركت را هم اصیل تر و ضروری تر و عمومی تر از پیش دانسته اند و به همین نظریه نزدیك شده اند كه ثباتی در كار نیست.

تقریباً می توان گفت كه مقدمات این دو نظریه در غرب و شرق یكسان جریان پیدا كرده است (البته نه كاملا یكسان بلكه با دو رنگ و دو شكل تا حد زیادی نزدیك به هم) اما به مرحله نتیجه گیری كه رسیده است از آنها دو نوع نتیجه مختلف گرفته شده است. این اختلاف در نتیجه گیری به این علت است كه در عین اینكه این دو شاخه ی اندیشه به یكدیگر نزدیك شده اند فیلسوفان غربی و شرقی از پاره ای از مقدمات برداشتهای مختلفی داشته اند.

نتیجه گیری ای كه در مشرق زمین از این مسئله شده این است كه جهان و زمان و مكان یك واحد حركت است و اگر شما چنین احساس می كنید كه گویی گذشته و آینده ی جهان با هم موجود است، این ناشی از خصلت ذهن شماست و حال آنكه مطابق این نظریه كه جهان یك واحد حركت است تمام جهان همیشه در یك حالت میان گذشته و آینده است، گذشته فانی شده و آینده نیامده و آنچه را كه «حال» می نامیم اگر درست دقت كنیم می فهمیم كه نیمی از آن آینده و نیمی از آن گذشته است. از این رو هر گذشته می تواند زمینه و شرط و «معد» برای آینده خود باشد؛ یعنی اگر گذشته نبود، آینده ممكن نبود. اگر گذشته را علت حال و آینده می نامیم به معنی علیت اعدادی یعنی به معنی شرطیت گذشته نسبت به آینده است نه به معنی علیت حقیقی كه وجود دهندگی است. از این رو علت واقعی و پدید آورنده عالم را یك حقیقت «قیّومی» محیط بر گذشته و آینده باید دانست و اوست كه عالم را حادث می كند؛ برخلاف گفته فیلسوفان مادی كه می گویند: «عالم، خود، خود را می آفریند؛ خود، خود را می رویاند؛ یك نوع تناسل خودرو بر عالم حكمفرماست» [1]. این تصور كه «عالم، خود، خود را می آفریند» از یك سو از عدم تعمق كافی در حقیقت حركت و رابطه ای كه مراتب حركت با یكدیگر می توانند داشته باشند و از سوی دیگر از عدم تعمق كافی در رابطه معلول با علت خود پیدا شده است. این، حالت مداوم جهان است و جهان دائماً در حال حادث شدن است نه اینكه در یك زمان در گذشته حادث شده باشد. به قول مولوی [2]:

---