می دانیم كه در این مسأله مثل مسائل دیگر، افراطی و تفریطی هست. نظراتی بوده كه شخصیت انسان را فقط همین تن می دانسته و اصالتی برای روان قائل نبوده. می گویند در اروپا بوده اند كسانی كه فقط برای روان اصالت قائل بوده اند.

معروف ترین نظریه ها نظریه های ثنوی است كه روح یك جوهر است و تن یك جوهر است، كه باز در اینجا نظرات مختلفی است. افلاطون می گفت كه روان قبلاًپیدا می شود و بعد كه تن به وجود آمد با تن درمی آمیزد؛ و ارسطو و ابن سینا گفتند كه روح و جسم با هم و همراه هم به وجود می آیند و آفریده می شوند. در دنیای اروپا دكارت خیلی فكر ثنوی دارد؛ یعنی دیواری كشیده بین تن و روان و آنها را مستقل از یكدیگر می داند، مثل شعرای ما كه در شعر و نثر چنین گفته اند مانند كبوتر و قفس كه دو چیز هستند، كبوتر در قفس زندانی است. ولی در فلسفه ی ملا صدرا این مسأله به شكلی دیگر حل شده است كه شكل نهایی آن است كه: چون حركت، تكاملی و جوهری است و اصالت هم از وجود است و ماهیت چیزی نیست، [پس ] بدن در سیر تكاملی خود تبدیل به روح می شود، نه اینكه تصور كنیم روح چیزی دیگر است و موقع تولّد روح را در جسم فرو می برند، و یا در وقت موت روح از بدن خروج می كند. ملا صدرا می گوید طبیعت و ماوراء طبیعت تضاد ندارند بلكه آنها مثل دو مرتبه از یك وجود هستند، مرتبه ی اول ناقص تر و در مرتبه ی بعدی كامل تر. می گوید همین من، این من تو روزی گندم بوده حالا شده من، ولی حالا یك جوهری است، خیال نكن كه از بین می رود، این ماده ی متغیّر ناپایدار تبدیل به وجود ثابت پایدار می شود، پس نه دوگانگی و نه یگانگی.

ملا صدرا می گوید: وقتی در آیات قرآن تدبّر و تفكر می كردم و برخوردم به این آیات:

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ، ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَكِینٍ، ثُمَّ خَلَقْنَا اَلنُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا اَلْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا اَلْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا اَلْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اَللّهُ أَحْسَنُ اَلْخالِقِینَ» [1]، گویی برایم الهامی پیدا شد، دیدم تعبیر قرآن این است كه: «همین» را چیز دیگر كردیم، نمی گوید از جای دیگر آوردیم، بلكه می گوید همین را چیز دیگر كردیم؛ پس یك چیز است، در حركات خودش از دنیای سه بعدی و چهار بعدی حركت می كند به دنیای بی بعدی می رسد، یعنی دنیایی كه نه طول دارد و نه عرض دارد و نه عمق دارد و نه زمان دارد. ملا صدرا می گوید اینقدر جدایی نیست، چرا ثنوی فكر می كنید؟ این مطلب را به این تعبیر گفت كه روح مانند یك جسم حادث می شود و مانند یك روح باقی می ماند.

و باز مسائل دیگری كه استنتاج كرده است زیاد است.

---