سهم عرفا از همه اساسی تر است. سهم عرفا تنها در فلسفه ی صدرالمتألهین انعكاس یافته است. تنها با نظر مخصوص عرفا در باب وجود و مراتب و تنزلات آن و اینكه هر نشئه ای حضرتی است و تطابق عوالم و اینكه ماهیت واحده عین ثابتی دارد و از لوازم اسماء و صفات الهیه است و در آن مرتبه وجود دارد، وجودی دیگر در عالم ارواح و وجودی در عالم مثال و وجودی در عالم حس و وجودی در اذهان انسانی دارد، می توان مسأله ی وجود ذهنی را روی پایه ی محكمی گذاشت.

از نظر عرفا اینكه شئ خارجی، وجودی هم در ذهن پیدا می كند جزئی از مطلب كلّی تری است كه هر حقیقتی در مراتب و عوالم مختلف وجوداتی دارد و از آن جمله عالم انسانی است. عرفا احیاناً این وجودات را به نامهای «وجود علمی الهی» و «وجود خارجی» و «وجود مثالی» و «وجود حسّی» و «وجود ذهنی» اصطلاح می كنند [1]و از این مراتب به اعتبار اینكه همه ی اینها ظهور و تجلّی حقیقت واحد می باشند به «حضرات خمس» تعبیر می كنند.

از نظر فلاسفه علم و ادراك عرضی است از اعراض نفس و از این رو دچار اشكال معروف اجتماع عرض و جوهر شده اند ولی عرفا تصریح كرده اند كه علم و ادراك مافوق این است كه به صورت یك عرض نفسانی شناخته شود [2].

به عبارت دیگر، از نظر فلاسفه رابطه ی «ادراك» با «شئ ادراك شده» رابطه ی ماهوی است ولی رابطه ی «ادراك» با «شئ ادراك كننده» رابطه ی عرض است با موضوع خود؛ اما از نظر عرفا رابطه ی «ادراك» و «ادراك شده» ماهوی است و رابطه ی «ادراك» و «ادراك كننده» یگانگی است و ادراك انسانی چیزی جز این نیست كه شئ ادراك شده كه در هر نشئه و عالمی متناسب با آن عالم ظهور و وجودی دارد در عالم ذهن و نفس انسان نیز موجود است؛ خود ذهن و نفس دارای هر مرتبه و هر نشئه از وجود است علم و ادراك نیز در همان مرتبه بلكه عین آن مرتبه است؛ پس علم و عالم و معلوم متحد می باشند.

تنها با نظر عرفاست كه به حقیقت و بدون شائبه ی مجاز می توان گفت كه انسان با علم به حقیقت اشیاء عالمی می گردد مشابه با عالم خارجی.

چنانكه بعداً خواهیم دید نظر ماهوی تنها با قبول نظر عرفا قابل توجیه است و اشكالات وجود ذهنی نیز تنها مطابق این نظر قابل رفع و حلّ است و از طرفی خواهیم دید كه نظر ماهوی یگانه نظری است در باب علم و ادراك كه قابل قبول و قابل دفاع است.

---