در این میان سهم شیخ اشراق و سهم صدرالمتألهین را از نظر نباید دور داشت.

شیخ اشراق هر چند مستقلاً فصلی برای این مطلب باز نكرده است ولی اصول فلسفی وی در باب نور و ظلمت، او را وادار كرده كه علم و ادراك را از سنخ نور بداند و ادراك را به ظهور تفسیر كند. وی نظر مشّائین را درباره ی اینكه ملاك ادراك شئ ذات خویش را تجرد وی از ماده است رد می كند و می گوید آن چیزی كه ملاك ادراك است نوریت است نه تجرد [1]، ولی صدرالمتألهین با اصولی كه در باب وجود تأسیس می كند بین نظر شیخ اشراق و نظر مشّائین توفیق می دهد و هر دو را به یك اصل ارجاع می كند. سهم دیگر شیخ اشراق برهان خاصی است كه درباره ی «صورت نفسانی» اقامه می كند كه بعداً ذكر خواهد شد. و اما صدرالمتألهین، سهم وی در این است كه با اصول خاص خود بین نظر فلاسفه ی مشّائی و شیخ اشراق و عرفا توانسته جمع و توفیق كند و همه را بر اصول برهانی تری استقرار دهد. بعلاوه وی در حل برخی اشكالات گیج كننده ی وجود ذهنی سهم بسزایی دارد چنانكه عن قریب خواهد آمد. اینك وارد ذكر اقوال و بیان ادلّه و اشكالات وجود ذهنی و پاسخ آنها با توجه به سیر تاریخی آنها می شویم.

---