اصول اقوال در حقیقت علم و ادراك سه قول بیش نیست گو اینكه طرفداران هر یك از اینها از جنبه های دیگر با هم اختلاف كرده اند، مثل اینكه طرفداران نظر ماهوی در این جهت كه ادراك از چه مقوله ای است اختلاف نظر پیدا كرده اند، برخی علم را از مقوله ی كیف (قدمای فلاسفه) و برخی از مقوله ی معلوم (محقق دوانی) و برخی از مقوله ی معلوم با قید اینكه به مقوله ی كیف منقلب می گردد و برخی خارج از مقولات (صدرالمتألهین) دانسته اند؛ و همچنین طرفداران نظر اضافه چند دسته شده اند كه دو دسته ی آنها ذكر شد. طرفداران نظر اشباح نیز از این نظر كه محل آن اشباح كجاست، آیا نفس مجرد است یا قسمتی از اعصاب مغز و دماغ است و یا محل ادراك صور حسّی، اعصاب و محل ادراك صور عقلیه، نفس ناطقه است اختلاف نظر پیدا كرده اند.

حقیقت این است كه نظر اضافه و نظر اشباح هیچكدام متّكی به دلیل خاصّی نیست بلكه آنجا كه اشكالات صعب الانحلال نظر ماهوی مطرح بوده و برخی از اهل نظر خود را قادر به حل آنها نمی دیده اند، به عنوان راه فرار، یكی از آن دو راه را انتخاب كرده اند وگرنه هیچ دلیلی مستقیماً بر اینكه علم و ادراك صرفاً اضافه ای است بین شخص و شئ ادراك شده و یا آنكه شبح و تصویری است كه در دماغ یا نفس پیدا می شود اقامه نشده و چنین به نظر می رسد كه امكان ندارد چنین برهانی اقامه شود. حتّی آنچه در علم امروز طرفداران نظریه ی مادی بودن علم و ادراك ذكر كرده اند دلیل مستقیم بر مدعای آنها نیست [1]. پس عمده این است كه ادلّه ی نظریه ی ماهوی ذكر شود و سپس اشكالاتی كه سبب شده برخی به نظریه ی اضافه و برخی به نظریه ی اشباح پناه ببرند یادآوری گردد.

ادلّه ای كه به عنوان اثبات نظریه ی ماهوی ذكر شده هر چند با هم متفاوت می باشند و برخی از آنها صرفاً نفی نظریه ی اضافه را نتیجه می دهد نه اصل مدعا را، ولی از آنجا كه منظور همه ی اقامه كنندگان آن دلائل اثبات اصل مدعا بوده- چیزی كه هست برخی از آنها توجّه نداشته اند كه این دلائل ممكن است از لحاظ نفی نظریه ی اشباح منتج نباشد، مانند همه ی كسانی كه بین نظریه ی حكما و نظریه ی اشباح تفاوت فرض نكرده اند، و برخی دیگر همان دلائل را برای نفی نظریه ی اشباح نیز كافی دانسته اند مانند صدرالمتألهین در اسفار، ج /1ص 78 و صاحب شوارق در جلد اول شوارق، ص 52 و حاجی سبزواری در شرح منظومه، باب «وجود ذهنی» - از این رو ما همه ی آن دلائل را به عنوان اثبات نظریه ی ماهوی ذكر می كنیم و سپس به نقد آنها می پردازیم و هر كدام را كه تمام دانستیم انتخاب می كنیم.

---