یكی دیگر از آن ابزارها ابزار دل است [1]، دل به اصطلاح عرفانی نه اصطلاح قرآنی. قرآن هم گاهی به این معنا اطلاق می كند، ولی این اصطلاح خاص، اصطلاح عرفاست. آیا دل یك ابزار شناخت است؟ آیا می شود انسان نه از راه حس و عقل، بلكه از راه دل بشناسد؟ راه دل یعنی راه تزكیه ی نفس، راه تزكیه ی قلب. آیا از این راه می شود شناخت؟ عده ای از علمای جدید مانند پاسكال [2]ریاضی دان معروف، ویلیام جیمز [3]روان شناس و فیلسوف معروف آمریكایی، الكسیس كارل [4]و برگسون [5] [دل را ابزار شناخت می دانند] . برگسون بیش از همه ی اینها معتقد است كه انسان فقط یك ابزار شناخت دارد و آن دل است؛ برای حواس و برای عقل نقشی قائل نیست. دكارت مثل افلاطون عقل را ابزار شناخت می داند، حس را ابزار شناخت نمی داند، می گوید حس به درد عمل می خورد، به درد زندگی می خورد، مثل اتومبیل است برای انسان، به درد كار می خورد، ولی با حس هیچ چیز را نمی شود شناخت. شناخت فقط و فقط با عقل است. برگسون هرچه را دكارت در باب حواس گفته است در باب عقل هم به كار می برد، می گوید اشتباه كردی كه می گویی عقل ابزار شناختن است، نه، خدا همین طور كه حس را ابزار زندگی قرار داده نه برای شناختن، عقل را هم وسیله دیگری برای زندگی روزمرّه قرار داده است، عقل هم وسیله ی شناخت نیست، آنچه كه وسیله ی شناخت است احساس عرفانی است؛ آنچه كه عرفا آن را «دل» می نامند.

---