این مسئله كه قرآن دعوت می كند كه بشر تاریخ را مطالعه كند بسیاری از نظریات قرآن درباره ی فلسفه ی تاریخ را روشن می كند:

اگر حوادث تاریخی عالم گزاف و تصادف باشد، مطالعه ی تاریخ گذشته، با امروز هیچ ربطی پیدا نمی كند، چون قضایا بر اثر تصادفات است. قرآن اصل تصادف را انكار می كند، اصل سنن را قبول می كند و به آن تصریح می نماید.

اگر تاریخ، سنن داشته باشد ولی سنن آن خارج از اختیار بشر باشد و بشر نتواند در آن سنتها نقشی داشته باشد- امری جبری محض باشد و انسان هیچ گونه تأثیری در مسیر تحول تاریخ نداشته باشد- بازدرس گرفتن و آموختن از تاریخ معنی ندارد، زیرا تحول تاریخ یك امر جبری است كه صورت می گیرد، من چه بخواهم و چه نخواهم، اراده كنم یا اراده نكنم، هیچ تأثیری ندارد، مثل گردش زمین به دور خورشید یا گردش زمین به دور خودش (كه لااقل عجالتا برای ما چنین چیزی است) . زمین یك گردش سالانه به دور خورشید دارد، من چه بخواهم و چه نخواهم، این، قانون و سنتی خارج از اختیار من است. دانستن آن برای من هیچ فایده ای ندارد چون من نمی توانم آن را پس و پیش كنم یا الگویش را بسازم.

پس معلوم می شود كه انسان [در تحولات تاریخ ] نقشی دارد و می تواند نقشی داشته باشد.

اگر عوامل مؤثر در تاریخ عوامل سوء باشد، عوامل فساد باشد، مثلاً تنها عامل مؤثر در تاریخ زور باشد و عامل دیگری غیر از آن نقشی در تاریخ نداشته باشد، یا یگانه عامل مؤثر در تاریخ زر و پول و اقتصاد باشد و هیچ عامل دیگری نقش نداشته باشد، در این صورت تاریخ معلّم بشر است اما معلّم بسیار بدی، چرا؟ چون به انسان می گوید هیچ چیز در تاریخ نقش ندارد جز شهوت و زن و پول و زر، پس بهتر است انسان اصلا تاریخ را مطالعه نكند، چون اگر مطالعه كند و به راز تاریخ دست یابد به سخنی كه برخی می گویند می رسد كه «حق هیچ وقت نقشی در عالم نداشته و نمی تواند هم نقشی داشته باشد، اصلا زور به تمام معنی اخلاقی است، اخلاق یعنی زور و زور یعنی اخلاق و نقشها همه در زور خلاصه می شود و غیر از این چیزی در عالم نیست» .

اما اگر تاریخ تصادف نباشد، سنت باشد؛ اگر سنّت تاریخ جبری محض نباشد، انسان در آن نقش داشته باشد؛ و اگر آن عاملهای انسانی كه نقش دارند منحصرا عامل فساد نباشد، بلكه بیشتر عامل صلاح باشد، عامل تقوا و پاكی باشد، عامل حق و ایمان باشد؛ در این صورت تاریخ معلم است و معلم خوب. اینكه قرآن درس تاریخ می گوید مبتنی بر قبول تمام اینهاست. از نظر قرآن صلاح در تاریخ نقش دارد، تقوا و اخلاص در تاریخ نقش دارد، بلكه نقش نهایی و پیروزی نهایی همیشه از آن حق است و این تصریح قرآن مجید است: «كَتَبَ اَللّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی» [1]قانون قطعی الهی است كه پیروزی نهایی از آن من- یعنی قانون من؛ خدا كه نمی آید وارد میدان شود- و پیامبران من است. «وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ اَلْغالِبُونَ» [2]باز معنایش همین است.

پس، از نظر قرآن یكی دیگر از منابع شناخت، تاریخ است كه قبول كردن این منبع مبتنی بر این فرضها و شرطهاست. در جلسه ی بعد ان شاءاللّه راجع به «مراحل و درجات شناخت» - كه با دو مبحث گذشته ی ما (منابع شناخت و ابزار شناخت) پیوستگی زیادی دارد- بحث می كنیم.

---