از اكابر و بزرگان فیلسوفان اروپا كسانی هستند كه شناخت را چند مرحله ای می دانند. آقایانی كه به فلسفه ی كانت [1]آشنا باشند می دانند كه از نظر او شناخت یك حقیقت دو مرحله ای است. او اصلا احساس را یك مرحله برای شناخت نمی داند و معتقد است كه حس، ماده ی بی شكل و بی صورت شناخت را به انسان می دهد و ماده بی شكل و صورت، شناخت نیست. وقتی انسان چیزی را احساس می كند، [ماده ی بی شكل و صورت، آن چیز] به ذهن می رود. برای اولین بار خود ذهن به آن ماده ای كه به وسیله ی حس به ذهن آمده است صورت می دهد. مجموع ماده و صورت كه در ذهن پیدا می شود یك مرحله از شناخت است. او معتقد است كه مكان و زمان، واقعیّت عینی ندارند، بلكه واقعیّت ذهنی هستند و ما چیزی را نمی توانیم تصور كنیم یا بشناسیم الاّ در زمان و مكان. می گوید ولی تو خیال می كنی كه اشیاء در بیرون در جایگاه زمانی و مكانی قرار گرفته اند؛ خیال می كنی خورشید در بیرون مكان دارد، انسانها در بیرون مكان و زمان دارند. مثلاً می گوییم دیشب شما در آنجا نشسته بودید و من در فلان جا بودم و امشب اینجا هستم، ولی خیال می كنیم ظرف «دیشب» ، ظرف «امشب» ، ظرف آن محل و ظرف این محل- كه ما به اینها «ظرف» می گوییم و عرب با «فی» بیان می كند و ما با «در» - عینیّت دارد. اشیاء را جز در زمان و مكان نمی شود تصور كرد و شناخت، ولی زمان و مكان ساخته ی ذهن توست. می گویید: خورشید در آنجاست. می گوید: خورشید در بیرون است امّا «آنجا» در ذهن توست. می گویید: خورشید دیروز و خورشید امروز، می گوید: خورشید در بیرون است اما «دیروز» و «امروز» ساخته ی ذهن توست. پس مرحله ی اول شناخت این است كه ما اشیاء را در زمان و مكان تصور می كنیم و بدون آن هم شناخت امكان پذیر نیست؛ این، زمان و مكان است كه به اشیاء صورت و شكل می دهد. ماده ی شناخت را از بیرون می گیریم (مثل خورشید) ولی ذهن ما صورت آن را كه زمان و مكان باشد به آن می بخشد. این یك مرحله است. از این مرحله كه بالاتر برویم، تازه به مرحله ی علمی و به مرحله ی فلسفی می رسیم. اشیاء را در زمان و مكان دیدن، هنوز در مرحله ی جزئی است. اینجاست كه كانت آن مقولات معروف دوازده گانه ی خودش را بیان می كند كه هر سه چهار مقوله را در یك باب می آورد كه این از مباحث بسیار طولانی فلسفه است.

پس آقای كانت شناخت را دو مرحله ای می داند ولی به این ترتیب كه مرحله ی اول- كه تقریبا مانند مرحله ی تخیّلی است كه ما می گوییم- مرحله ای است كه محسوسات وارد صورت زمان و مكان می شوند، و مرحله ی دوم مرحله ی مقولات دوازده گانه است.

هگل [2]فیلسوف بسیار بزرگ آلمانی مانند كانت [3]برای شناخت مراحلی قائل است: مرحله ی علمی و مرحله ی فلسفی، كه آن هم باز داستانی دارد، ولی چون امروز نه فلسفه ی كانت و نه فلسفه ی هگل- به آن صورتهایی كه ایندو برای شناخت مراحل قائلند - پیرو دارند [4]، و نه ما قبول داریم و نه دیگران، وقت شما را راجع به نظریات آنها كه هر كدام شاید چند جلسه وقت ما را بگیرد نمی گیریم.

---