بوعلی و خواجه نصیر الدین طوسی وقتی به این مشكل رسیده اند، آن را اینطور حل كرده اند: در هر تجربه ای [1]یك قیاس مخفی- یعنی یك تعقل و استنباط مستقیم كه هیچ پایه ای از احساس و تجربه ندارد- وجود دارد و آن این است: یك اصل اوّلی بدیهی جاودانی در عقل هر انسانی بالفطره وجود دارد (بالفطره معنایش این نیست كه از هنگام تولد وجود داشته است، بلكه به این معناست كه در جریانی كه ذهن از راه حواس نیرو می گیرد آن اصل در درون انسان رشد پیدا می كند [2]) . این اصل بدیهی كه همه ی افراد بشر قبول داشته و دارند این است: «حكم الامثال فی ما یجوز و فی ما لا یجوز واحد» یعنی اگر اموری مشابه داشته باشیم كه هیچ تفاوتی با هم نداشته باشند: ماهیتشان یكی باشد، [كمالات ] ثانویشان و شرایطی كه در آن هستند یكی باشد، هیچ تفاوتی با یكدیگر از هیچ لحاظ نداشته باشند، فقط دو فرد یك ذات باشند، اگر یكی از این ذاتها خاصیتی داشته باشد، محال است كه ذات دیگر آن خاصیت را نداشته باشد و الاّ همان «ترجّح بلامرجّح» است كه محال است. مثلاً اگر ما بعد از این كه شرایط را تخلیه كردیم به اینجا رسیدیم كه انبساط پیدا كردن این آهن در حرارت به ذات آن مربوط است، چون آهن و این فلز بالخصوص است این خاصیت را دارد و به شرایطی كه این آهن بالفعل در آن موجود است بستگی ندارد، در این صورت نمی شود این فردش این خاصیت را داشته باشد و فرد دیگر نداشته باشد. اگر اینطور باشد معنایش ترجّح بلامرجّح است و ترجّح بلا مرجّح، اصل اوّلی بدیهی عقلی است كه محال است. اینكه ما در باب تجربیّات، از شناخت سطحی به شناخت منطقی می رسیم از اینجا ناشی می شود كه ما در شناخت سطحی آنقدر شرایط را تغییر می دهیم- مثلاً آنجا كه دارویی را برای بیماری سل، یا انبساط را برای آهن تجربه می كنیم- تا به اینجا می رسیم كه غیر از این دو عامل: عامل حرارت و عامل آهن، عامل این دارو و عامل بیماری سل، عامل دیگری نقش ندارد. وقتی این دارو از آن جهت كه این داروست نه چیز دیگر، روی بیماری سل از آن جهت كه بیماری سل است مؤثر واقع می شود، دیگر محال است كه این دارو در فرد دیگر این اثر را نداشته باشد.

---