نتیجه ی دوم، در «شناخت شناسی» یعنی در مسئله ی «ما نحن فیه» است.

روان ناخودآگاه- كه امروز از نظر علم یك حقیقت مسلّم شناخته می شود- نسبت به روان خودآگاه یعنی «غیب» نسبت به «شهادت» . روان ناخودآگاه، غیب وجود انسان است [1]. قبلاً هم غیب و شهادت می گفتیم [ولی اینطور معنا می كردیم ] : شهادت یعنی این بدن و غیب یعنی روان (همین روان خودآگاه) . امروز ثابت شده كه نه تنها شهادتی داریم (یعنی بدن) و غیبی داریم (یعنی روان) بلكه یك غیب غیبی هم داریم كه همان روان ناخودآگاه است.

بدن خود را با حواس ظاهری حس می كنیم، روان را با حس باطن شهود می كنیم، اما روان ناخودآگاه را از كجا درك می كنیم؟ آیا فروید و امثال فروید روان ناخودآگاه را در لابراتوار كشف كردند؟ اگر در لابراتوار ببینند كه جسمانی است و روان نیست. روان را كسی در لابراتوار نمی بیند (هیچ كس هم چنین ادعایی نكرده است) و اگر بگویید خودشان این را در خودشان احساس می كردند، آن وقت می شود روان خودآگاه. آری، از مجموع علائم و نشانه هایی كه در روان خودآگاه دیدند، كم كم آن را كشف كردند. از این علائم و بروزات و ظهورات، مخصوصا از آنچه كه در عالم رؤیا برای انسان رخ می دهد [به وجود روان ناخودآگاه پی بردند] . عالم رؤیا برای فروید یك كلید حل معمای روان ناخودآگاه شد، یعنی از وجود رؤیاها توانست پی ببرد كه انسان روان ناخودآگاهی دارد كه نمی توان آن را در زیر ذرّه بین ها دید و یا شهود باطن كرد (مثلاً آگاهی روان شناسی از آن پیدا كرد) . علائم در مجموع نشان داد كه ما یك چنین غیب و پنهانی داریم.

این چه نوع شناختی است؟ این همان شناخت آیه ای است كه جلسه ی گذشته عرض كردم؛ یعنی خدای متعال به ذهن انسان خاصیتی داده است كه از آنچه می بیند و حس می كند، به عنوان علامت و نشانه [استفاده می كند تا] درون و باطنی را كه پشت آن است كشف كند. روان ناخودآگاه را بشر كشف كرد (نه اینكه احساس كرد، كشف كرد) ، غیبی را از شهادت كشف كرد.

آیا سیّاره نپتون برای اولین بار به وسیله ی دوربین كشف شد؟ خیر، مردی ریاضی دان و ستاره شناس وقتی همه ی منظومه ی شمسی را زیر نظر گرفت گفت باید در آن قسمت از فضا هم مداری باشد و سیّاره ای در آن مدار حركت كند، نمی شود این منظومه فقط از این سیاره ها تشكیل شده باشد، یعنی روی صفحه ی كاغذ وجود نپتون را كشف كرد؛ بعدها- كه دوربینهای قوی تر اختراع شد- دیگران آنچه را كه او قبلاً با نیروی تفكر و تعقل از روی علائم و نشانه ها كشف كرده بود تأیید كردند.

---