عمده این مسئله است كه آیا عمل معیار اندیشه است؟ اینجا بعضی مغلطه كرده و گفته اند: كسانی كه علم را معیار علم می دانند، حتی به اینكه عمل، كلید اندیشه است- یعنی از راه عمل، اندیشه را می توان به دست آورد- اعتقاد ندارند (چون دو مسئله است: یكی اینكه با عمل می شود اندیشه را كسب كرد و دیگر آنكه عمل معیار صحّت اندیشه است) . علمای قدیم را متهم كردند كه حتی این را هم قبول نداشته اند كه اندیشه را با عمل می توان به دست آورد. البته من قبول دارم كه فلسفه ی یونان چنین نقص بزرگی دارد، [ولی ] امروز خود فرنگیها هم قبول دارند كه در تمدن اسلامی و جهان اسلام- كه ریشه، خود قرآن است- علوم از آن جنبه ی علمی محض خارج شد و جنبه ی عملی به خود گرفت و در علوم تجربی، جهان اسلام نسبت به تمدن یونان بسی تقدّم و پیشروی دارد. اقبال لاهوری یكی از كسانی است كه این مسئله را به خوبی توضیح داده است [1]. حتی برتراند راسل در كتاب جهان بینی علمی اقرار می كند كه «تمدن و فرهنگ اسلامی بیشتر از تمدن و فرهنگ یونانی به علم جنبه ی عملی داد و باب علوم تجربی را باز كرد» كه این خودش داستانی دارد.

با اینكه بوعلی را یكی از شاگردان محض ارسطو و از شاگردان مكتب ارسطو می شمارند، اگر كسی طبیعیّات شفا را درست مطالعه كند [2]مواردی را می بیند كه بوعلی می گوید: من به این حقیقت با تجربه ی شخصی خودم رسیدم، من با تجربه ی خودم این مطلب را درك كردم.

---