[1] پس مسئله ی اینكه عمل برای انسان كلید اندیشه است حرف بسیار درستی است، اما معنایش این نیست كه كلید منحصر است (در این باره فعلا نمی خواهم بحث كنم) . در اینكه یكی از كلیدهای بسیار بزرگ اندیشه ی انسان، عمل است جای شك و شبهه نیست، ولی آیا محك صحّت اندیشه ی انسان هم عمل است؟ اینجاست كه عده ای روی این مسئله پافشاری دارند كه بله، اصلا معیار درستی و نادرستی اندیشه ی انسان فقط و فقط عمل است. مثلاً می گویند تو كه می گویی فلان كس رفیق خودش را آدم خوبی می دانست، بعد كه با او وصلت كرد یا سفر كرد و یا یك شركت تشكیل داد، یكمرتبه عقیده اش به كلی عوض شد و گفت عجب آدم بدی بوده و ما نمی دانستیم، مگر غیر از این است كه تجربه و عمل به او ثابت كرده است؟ پس با عمل است كه انسان می تواند شناخت خود را محك بزند كه آیا این شناخت درست است یا نادرست.

ولی بسیاری از مسائل، قابل محك عملی نیست. قبلاً عرض كردم كه تمام علمای عالم، امروز قبول دارند كه «دور» محال است؛ یعنی اگر دو امر را در نظر بگیریم كه وجود پیدا كردن یكی از آندو متوقف بر این باشد كه اول دیگری وجود پیدا كند، چنین امری محال است، هیچكدام از اینها وجود پیدا نمی كنند. اگر شما دو نفر را دعوت به همكاری كنید و آقای «الف» بگوید اگر اول آقای «ب» آن چیزی را كه تو می گویی امضا كند من بعد از او امضا می كنم و آقای «ب» هم بگوید اگر اول آقای «الف» امضا كند بعد من امضا خواهم كرد، تا ابد این امضا [محقق ] نخواهد شد، چون اولی امضایش را متوقّف بر امضای دومی كرده و دومی هم امضایش را متوقف بر امضای اولی كرده است و این محال است. ما می گوییم دور محال است، یعنی دور «ناشدنی» است، نه اینكه فعلا وجود ندارد و شاید در آینده وجود داشته باشد، [بلكه به این معنا كه ] در گذشته هرگز وجود پیدا نكرده، امروز هم وجود ندارد و در آینده هم وجود نخواهد داشت و ناشدنی است. امر ناشدنی را مگر می شود به لابراتوار برد و در مقام عمل تجربه كرد؟ بسیاری مسائل دیگر وجود دارد كه برای بشر مطرح است و تردید و شكی در آن نیست ولی علم محض است، قابل این كه در یك لابراتوار یا شبه لابراتوار تجربه شود و در مقام عمل تأیید گردد نیست و حال آنكه حقیقت است و از هر حقیقتی برای انسان روشن تر است.

رابطه ی علم و عمل مسئله ای است كه شعب زیادی دارد و در دنیای اروپا و بالخصوص در ماركسیسم [ارزش زیادی برای آن قائل شده اند] . از مواردی كه انصافا باید برای ماركسیسم امتیاز قائل شد این است كه برای «عمل» ارزش زیاد قائل شده است كه ان شاء اللّه اگر موفق شدم آن را با ارزشهایی كه فرهنگ اسلام برای «عمل» در كلید اندیشه بودن- مخصوصا در معارف معنوی- قائل است مقایسه می كنم؛ آنوقت می بینید كه مطلب چقدر جالب [از كار] در می آید. اسلام این را قبول ندارد كه تنها محك و تنها معیار برای سنجش صحّت اندیشه، عمل است. اینجاست كه راه دو مكتب- در عین اینكه در قسمتهایی از باب عمل خیلی به یكدیگر نزدیك می شوند- یكمرتبه در مسئله ی معیار [شناخت ] از یكدیگر دور می شود آن هم به فاصله ی زمین تا آسمان. حال كدامیك درست است؟ ان شاء اللّه در جلسات آینده این مطلب را برایتان مطرح می كنم.

---