بعضی خیال كرده اند منطق ارسطو منطق تجربی نیست. این یك اشتباه بزرگ است. دلیلش این همه كتابهای منطق ارسطویی و از جمله كتابهای بوعلی سیناست (كه منطقش منطق ارسطویی است؛ گو اینكه منطق ارسطویی را خیلی جلو برده ولی اساس، منطق ارسطویی است) . منطق ارسطو یك منطق تجربی است، یعنی برای تجربه ارزش فوق العاده یقینی قائل است. تفاوت منطق غیر ارسطویی با منطق ارسطویی این نیست كه او به تجربه قائل است و ارسطوییها به تجربه قائل نیستند، بلكه تفاوت این است كه منطق ارسطویی معتقد است كه تجربه را هم با معیارهای شناختی تأیید می كنیم، كه به این مسئله خواهیم رسید.

پس اساس آن منطق كه نامش «منطق تعقلی» است این است كه شناخت، معیار شناخت است و ما در میان شناختهای خود، در نهایت امر به شناختهایی می رسیم كه «خودمعیار» هستند و نیازی به معیار ندارند؛ می گفتند اگر هر شناختی نیاز به معیار داشته باشد، سراغ آن معیار می رویم، آن معیار هم نیاز به معیار دارد، معیار سوم هم نیاز به معیار دیگری دارد، پس در نهایت امر هیچ چیز شناخته نمی شود، یعنی به دنبال مسلك شكّاكان رفته ایم و شكّاك مطلق شده ایم، پس علمی نباید در دنیا موجود باشد.

حدود سیصد و پنجاه سال است- یعنی از زمان بیكن [1]به بعد- كه نظریه ی دیگری پیدا شده است كه در مقابل منطق ارسطویی قرار می گیرد. این نظریه می گوید هر شناختی معیار می خواهد، ما «شناخت خودمعیار» نداریم. می پرسیم از نظر شما معیار شناخت چیست؟ می گویند معیار بعضی از شناختها، شناخت است ولی آخر امر، معیار شناخت، دیگر شناخت نیست، عمل است، یعنی معیار نهایی شناختها عمل است. پس این اساس منطق ارسطویی، از نظر اینها غلط است. آن ضربه ی بزرگی كه فكر كردند در سیصد سال پیش به منطق تعقلی، منطق قیاسی یا ارسطویی وارد كرده اند همین است و الاّ این غلط است كه بگوییم منطق ارسطویی، قیاسی بوده و تجربی نبوده، و منطق از بیكن به بعد منطق تجربی است و قیاسی نیست. درست است كه منطقهای بعد بیشتر به تجربه روی آوردند ولی این حرف به این شكل درست نیست كه منطق ارسطویی، قیاس را معتبر می داند و منطق تجربی، تجربه را معتبر می داند؛ نه، منطق ارسطویی، هم قیاس را معتبر می داند و هم تجربه را، و منطقهایی كه می گویند تجربه را معتبر می دانند نمی توانند قیاس را معتبر ندانند، اینها هم باز در آخر قیاس را معتبر می دانند.

---