یكی از مشكلاتی كه این منطق به وجود آورد، در مسائل معنوی و مسائل مذهبی بود، یعنی در مسائلی كه نمی توان آنها را در عمل آزمود. مثلاً اگر بخواهیم سخن كسی را كه فرضیه ی روح را مطرح می كند و می گوید «انسان علاوه بر این جسم و ابعاد جسمانی دارای یك حقیقتی است كه به موجب آن «خودآگاه» و «جهان آگاه» است» براساس منطق ارسطویی بسنجیم، ممكن است بگوییم: به چه دلیل؟ او دلیلی بیاورد كه آن دلیل هم از نوع شناخت باشد، و اگر آن دلیل هم احتیاج به دلیل داشت، برای آن هم دلیل بیاورد تا به شناختهای خودمعیار برسد؛ و بعد بگوییم قبول است. یا كسی می گوید: «عالم خدایی دارد» . این خودش یك اندیشه ی نظری است، یك شناخت نیازمند به معیار است. از او می پرسیم: به چه دلیل عالم خدایی دارد؟ دلیل می آورد.

برای این دلیل، دلیل دیگری می آورد تا در نهایت امر به اندیشه های خودمعیار می رسد و مطلب ختم می شود.

اما اگر گفتیم فقط با معیار عمل می توانیم حقیقی بودن یك اندیشه را بسنجیم، درباره ی این نوع اندیشه ها چه باید بگوییم؟ ما نمی توانیم این نوع اندیشه ها را در عمل - مثلاً در لابراتوار- بیازماییم، برویم ببینیم در آنجا خدا را پیدا می كنیم یا پیدانمی كنیم! اگر در لابراتوار چیزی را پیدا كنیم و بگوییم این خداست، همان وقت است كه دیگر خدا، خدا نیست، چون اگر چیزی در لابراتوار باشد مخلوق محدودی مثل همه ی مخلوقات دیگر است [1].

عده ای كه با انصاف تر بودند گفتند وقتی كه تنها معیار شناخت عمل است و شناختهایی داریم كه در عمل نمی توانیم بفهمیم درست است یا نادرست (چون قابل آزمایش نیست) پس در اینجا می گوییم: «نمی دانیم» . این بود كه این فكر در اروپا پیدا شد كه علم بشر در مسائل معنوی و مذهبی پاسخی ندارد، می گوید: «نمی دانم» . علم امروز می گوید معیار شناخت حقیقی و شناخت غلط، هر دو، عمل است؛ یعنی اگر در عمل مطابق درآمد درست است و اگر مخالف درآمد غلط است؛ پس در مورد آن نوع فرضیه ای كه در عمل نمی شود آن را پیاده كرد و نمی توان فهمید كه اینطور هست یا نیست- یعنی عمل نمی تواند معیار آن باشد- می گوییم: «نمی دانم» .

عده ای دیگر پا را از این هم فراتر گذاشتند، گفتند: هرچه كه در عمل بتوان آن را محك زد، با محك عمل بتوان آن را تعیین كرد، حقیقی است و هرچه كه با محك عمل تعیین نشود- و لو عمل آن را نفی هم نكند- دروغ است. مادّیّین حرفشان این است كه همین قدر كه عمل [اندیشه ای را] تأیید نكرد می گوییم دروغ است؛ و تأیید نكردن عمل گاهی به این صورت است كه عمل، خلافش را تأیید می كند و گاهی به این شكل است كه نه تأیید می كند و نه انكار.

---