آنچه تاكنون از آندره پی یتر نقل كردیم این بود كه حرف ماركس تحول و تطور یافته ی نظریه ی فوئرباخ است. در تمام این حرفها یك مطلب مغفول عنه ماند و بیان نشد و آن اینكه اساساً نظر فوئرباخ و ماركس درباره ی انسان چیست؟ و این مطلبی است كه در اینجا باید بیان شود. البته از لابلای گفته ها یك چیز فهمیده شد و آن اینكه فوئرباخ انسان را یك موجود دو سرشتی می داند. بنابر نظریه ی فوئرباخ انسان آنچه را در خود سراغ داشت از نیكی و راستیها و امثال آن، در ماوراء خودش فرض كرد. لذا بنا بر عقیده ی وی خدا مخلوق انسان است ولی مخلوق این احساس انسان است كه پنداشت آنچه از نیكی در خود سراغ دارد از جای دیگر است.

اینها می گویند ماركس از فوئرباخ پیش افتاد ولی اگر خوب دقت كنیم می بینیم این پیش افتادگی از نظر [چگونگی نگاه به ] انسان پس افتادگی است، زیرا انسان در مكتب ماركس دیگر آن موجودی كه نیمی از وجودش متعالی و نیمی منحط است نیست، بلكه یك حیوان اقتصادی است، در درجه ی اول منافع اقتصادی برایش مطرح است، همه چیز انعكاسی از این است، و لهذا ماركس دیگر چیزی برای انسان باقی نگذاشت. انسان نوعی از نظر ماركس اصالت ندارد (برخلاف نظریه ی فوئرباخ) . انسان در طبقه ی اقتصادی تعین پیدا می كند و انسانیتش شكل می گیرد [1].

ماركس كه آمد، نظریه ی فوئرباخ را دگرگون كرد، اما هیچ نمی گویند كه نظریه اش راجع به انسان هم دگرگون شد و حال آنكه دید ماركس راجع به انسان غیر از دید فوئرباخ نسبت به انسان است، یعنی از نظر ماركس انسان آن موجودی كه نیمی از وجودش با شرافت است نیست و بدین ترتیب اخلاق هم از اصالت خودش می افتد (كه بحث اخلاق را جداگانه باید مطرح كنیم) . از نظر ماركس هر اخلاقی كه «آنتی تزی» باشد اخلاق است، و هر چه كه «تزی» باشد اخلاق نیست، انسان در خودش چیزی ندارد.

فوئرباخ می تواند تعبیر «از خود بیگانگی» را به كار برد، اما ماركس برای انسان چه «خود» ی قائل است تا «از خود بیگانگی» برای او مفهوم داشته باشد؟ بر اساس حرف خود فوئرباخ این ایراد به او وارد نیست [كه چرا به «از خود بیگانگی» قائل هستی ] . این نظیر تعبیری است كه ما به كار می بریم و می گوییم یك انسان سقوط كرده است. «انسان سقوط كرده» یعنی خداوند انسان را با یك كرامت ذاتی و شرافت ذاتی آفریده است [2]و همان كرامت به او اجازه نمی دهد كه دست به كارهای آلوده بزند. همینكه انسان مدتی گرفتار آلودگی شد آن احساس شرافت در او می میرد:

این را ما می گوییم «از خود بیگانگی» ، چون به یك شرافت ذاتی در درون انسان قائل هستیم. فوئرباخ هم كه این حرف را زده، راست است، چون می گوید انسان وقتی شرافتی را كه در خودش وجود دارد سراغ نمی گیرد از خود بیگانه شده است. او روی تز خودش می تواند «از خود بیگانگی» را مطرح كند. اما ماركس كه انسان را در حد یك حیوان اقتصادی دنبال شكم پایین آورده است و می گوید همه ی راهها منتهی به شكم می شود و علاوه بر اینكه انسان را در حد حیوان تابع شكم پایین آورده است برای وجدان انسان از نظر نوعی اصالتی بلكه وجودی قائل نیست و منكر فطرت انسان است و معتقد است كه وجدان انسان و نیز انسانیتش در طبقه تعین پیدا می كند چگونه می تواند «از خود بیگانگی» انسان را توجیه كند [5]؟ او معتقد است كه آنچه كه برای انسان اصالت دارد فقط و فقط امور اقتصادی است و همه چیز دیگر روبناست، اصالت ندارد، انعكاس و فرافكنی روابط اقتصادی است؛ اخلاق، دین و همه چیز انعكاس است. خوب، اگر چنین است پس انسان چه داشته است كه از دست داده و از خود بیگانه شده است؟ هیچ.

بله، در پاسخ این ایراد یك چیز می توان گفت و آن اینكه بگویند- و این آخرین حرفی است كه می توانند بزنند- كه به وسیله ی این امور آزادی را از انسان گرفتند، زیرا هر كدام از اینها به صورت یك معبود و بت درآمدند و انسان به جای اینكه خودش را بپرستد، مالكیت، دولت و خدا را می پرستد.

حال می خواهیم ببینیم كه آیا آزادی به معنای پابند نبودن به هیچ چیز برای انسان كمال است؟ آیا آزادی از همه چیز كمال است؟ آیا یك نفر كمونیست خود را پابند به این اصول (اصول ماركسیسم) می كند یا نه، از اینها هم آزاد است؟ این كه معنی ندارد كه انسان حتی خود را به اصول انسانیت هم پابند نسازد، و الا باید منحطترین افراد بشر بازیافته ترین افراد بشر باشند [6]، چون هیچ پابندی ندارد و هیچ چیزی جلوی آزادی او را نمی گیرد، در صورتی كه اینها خودشان ناچارند قبول كنند كه انسان گاهی از درون خودش اسیر می شود. خود اینها انسانهای اسیر جاه و پول را انسانهای منحط می دانند، یعنی انسانهای اسیر شده در درون خود می دانند. پس آزادی واقعی به این حرفها نیست كه انسان هرچه از ناحیه ی بیرون وجودش كمتر مقید باشد شخصیت و آزادیش بیشتر است. آزادی مطلق مساوی است با اسارت از درون. ما باید اول انسان را بشناسیم و راه تكامل انسان را تشخیص دهیم. اگر انسان به چیزی كه واقعا تكامل او در آن است بیشتر مقید و پابند باشد، آن چیز برای او كمال است، و هر چه كه در مسیر تكامل انسان نباشد، پابند بودن به آن برای انسان نقص است. پس یك گیاه از آن مرحله ی اول كه به زمین می رود و شروع به رشد می كند، آیا این گیاه در این مسیر از خودش بیگانه می شود؟ به یك معنی بله و به یك معنی نه، بلكه بیشتر به خود می رسد، از خود دانی اش به خود عالی اش می رود. اگر همین گیاه شعور یك انسان را داشته باشد، ما نمی توانیم بگوییم به دلیل اینكه خودش را رها كرده و از دانه بودن به این صورت درآمده پس از خود بیگانه شده است، بلكه این از خود به سوی خود می رود، و اگر این گیاه دربند این باشد كه خودش را به عالیترین مراتب برساند، از خود بیگانه نشده بلكه بیشتر خود را باز یافته است. انسان هم همین طور است، انسان هر چه بیشتر به آن چیزی كه صراط مستقیم اوست و كمال اوست وابسته باشد و او را پرستش كند، بیشتر خودش را بازیافته است، و همین حرف است كه عرفا از قدیم روی آن تكیه دارند و می گویند خدا یك موجود بیگانه از انسان نیست، انسان هر چه به سوی خدا می رود از خود دانی و پست خودش جدا می شود نه اینكه واقعا از خود جدا می شود، فنای از یك خود است و بقای به خود دیگری. شیخ اشراق می گوید:

حافظ می گوید:

بنابراین آقای ماركس برای انسان «خود» باقی نگذاشته است كه صحبت از «از خود بیگانگی» می كند [7].

[اكنون كه دانستیم مسأله «از خود بیگانگی» با مكتب فوئرباخ سازگار است اما با مكتب ماركس ناسازگار است این سؤال مطرح می شود كه ] چرا فلسفه ی ماركسیسم به «از خود بیگانگی» معتقد است با اینكه با فلسفه ی او ناسازگار است؟ جواب این است: اینها برای اینكه بگویند فلسفه ی ماركس صرفا تلفیق نیست، همیشه برای آراء او سابقه ای پیدا می كنند و آراء او را تكامل یافته ی آن آراء می شمارند.

مثلاً استالین می گوید: قبل از ماركس هم ماتریالیسم و دیالكتیك بود، ولی ماتریالیسم قبل از ماركس، ماتریالیسم قرن هجدهم بود كه فوئرباخ تابع آن بود، و دیالكتیك هم دیالكتیك هگل بود، ولی ماركس دیالكتیك هگل را گرفت و پوسته هایش را دور ریخت و هسته ی معقولش را نگهداشت و از ماتریالیسم هم پوسته هایش را دور انداخت و هسته ی معقولش را گرفت، بعد این دو هسته ی معقول را با یكدیگر توأم كرد، شد «ماتریالیسم دیالكتیك» ، كه ما گفتیم اتفاقا نتوانسته آن پوسته ها را دور بریزد و حتی پوسته ترین پوسته ها در مكتب ماركس باقی مانده است، یعنی یك چیزهایی در فلسفه ی ماركس هست كه از نظر هگل قابل توجیه است ولی از نظر ماركس قابل توجیه نیست كه یكی از آنها مسأله ی ضرورت پیدایش ضدی از ضد دیگر است كه این حرف فقط با فلسفه ی هگل قابل توجیه است كه معقولات انتزاعی را عین خارج می داند. عین همین اشكال در اینجا هم هست. «از خود بیگانگی» فقط با تز فوئرباخ جور درمی آید. آقای ماركس آمد نظریه ی فوئرباخ را راجع به انسان تغییر داد اما از خود بیگانگی اش را حفظ كرد در صورتی كه نمی تواند تنها این قسمت از نظریه ی فوئرباخ را نگهدارد و قسمت دیگر را دور بیندازد [8].

---