در اینجا مناسب است كه مطلبی را توضیح دهیم و آن اینكه منطق ارسطو منطق صورت است و بهترین نامی هم كه بعدها خود فرنگیها روی آن گذاشته اند همان نام «منطق صوری» است؛ یعنی این منطق، منطق صورت است نه منطق ماده كه مقصود از صورت و ماده، صورت و ماده ی فكر است. تا این اندازه را خود منطق ارسطو هم یادآوری كرده است كه صحیح بودن نتیجه متوقف بر دو چیز است، یكی اینكه ماده ی قیاس صحیح باشد و صغری و كبری واقعاً صادق باشد و دیگر اینكه صورت و نظم قیاس صحیح باشد.

و ما در جای دیگر گفته ایم كه صورت و نظم در فكر، حكم ازدواج دو فكر با یكدیگر را دارد؛ یعنی این دو فكر كه با یكدیگر تلاقی می كنند گویی ازدواجی صورت می گیرد و نتیجه به منزله ی مولودی است كه از این ازدواج حاصل می شود. بعضی موارد است كه این ترتیب قرار گرفتن و ازدواج افكار نتیجه ی درست و صحیح النسب می دهد و بعضی موارد است كه نتیجه، درست نیست، یك طفل حرامزاده و یك دروغ از آنها متولد می شود. منطق ارسطو تمام مساعی اش این است كه قوانین اشكال و صور را بیان كند. شكل و صورت هم مربوط به خود ذهن است و لهذا ما می گوییم منطق از «معقولات ثانیه ی منطقی» بحث می كند و معقولات ثانیه ی منطقی را چنین تعریف می كنیم كه یك سلسله معانی و مفاهیمی است كه ظرف عروض و ظرف اتصافشان هر دو ذهن است، ظرف عروض محمول بر موضوع و ظرف اتصاف موضوع به محمول هر دو ذهن است؛ یعنی این مفاهیم اصلا با عالم خارج ارتباط ندارد. مثلاً كلیت مربوط به ذهن است، ما در خارج كلیت نداریم؛ نوعیت، جنسیت، معرّفیت و معرّفیت همه مربوط به ذهن است؛ قیاس بودن، شكل اول بودن، شكل دوم بودن، همه مربوط به ذهن است ودر خارج وجود ندارد. اینها همه معقولات ثانیه هستند و ظرف همه ی آنها ذهن است.

بر این اساس است كه اینها می گویند منطق- كه مقصود همان منطق ارسطوست - قوانین خرد را بیان می كند نه قانون واقعیت را و منطق ارسطو از نظر واقعیت هیچ رسایی ندارد. این حرفی است كه اینها می گویند و تا این اندازه اش حرف درستی است، ولی البته در منطق ارسطو هم به این نكته توجه شده است و اینطور نیست كه در صحت نتیجه فقط درست بودن صورت را كافی بداند و به ماده كاری نداشته باشد، بلكه راجع به اینكه ماده ی قیاس باید چه باشد و اگر از چه موادی تشكیل شود برهان است و از چه موادی تشكیل شود برهان نیست بلكه خطابه یا جدل است، بحث شده است.