مسئله ی دیگری كه باید به آن اشاره كرد مسئله ی «فطرت» است زیرا مسئله ی تبدّل كمیت به كیفیت، به مسئله فطرتی كه ما می گوییم مربوط می شود ولی در جهت سود تا اندازه ای نه در جهت زیان.

با اینكه در قرآن از فطرت زیاد یاد شده است ولی هرچه انسان جستجو می كند در هیچ جا یك بحث جامعی راجع به آن پیدا نمی كند.

در كلمه ی «فطرت» مفهوم «ابتداء» خوابیده است، به خلاف «خلقت» ؛ یعنی كلمه ی «فطرت» دلالت می كند بر خلقت ابتدائی. عرب به «آغوز» [1]می گوید «فطرة» . از ابن عباس منقول است كه من معنای فطرت را نفهمیدم تا دو عرب نزد من به تحاكم آمدند (چون كلمه «فطرة» را ظاهراً قرآن برای اولین بار به كار برده، ماده ی فطر بوده ولی لفظ «فطرة» نبوده) ، سر یك چاه با هم اختلاف داشتند، كسی كه می خواست بر مالك بودن خودش دلیل بیاورد گفت: «انا فطرتها» یعنی ابتدا من آن را به آب رساندم، و حال آنكه اگر مثلا می گفت: «اوجدتها» این مفهوم در آن نبود.

در باب فطرت، ممكن است ما امر فطری را در مقابل امر اكتسابی بگیریم، چون فطرت از ماده ی فطر و فطر با خلق یكی است (الفطرة ای الخلقة) یعنی یك شئ كه فطری است اكتسابی نیست. این درست است كه هر امر فطری اكتسابی نیست ولی آیا غیر اكتسابی بودن و سرشتی بودن در تعریف امر فطری كافی است؟ آیا همین قدر كه ما ثابت كردیم یك چیزی جزء سرشت انسان است، می توانیم بگوییم آن فطرتی كه در قرآن است همین است و فطرت قرآن را ثابت كرده ایم؟ نه، چرا؟ زیرا اموری هم كه در سرشت هست از كجا كه اكتسابی نباشد، اكتساب تاریخی؟ یعنی آنچه كه امروزه «فطریات حیوان» و «فطریات انسان» می نامیم و می گوییم جزء سرشت انسان است اینها معتقدند در طول میلیونها سال تدریجا در اثر مكتسبات نسلهای گذشته پیدا شده. مكتب مادی اساساً حرفش همین است كه همه ی خصلتها را كار به وجود آورده، كار خود شخص یا كارهایی كه از خارج، موجودهای دیگر روی او كرده اند، منتها برخی امور اكتسابی وجود دارد كه اكتسابی بودن آنها بسیار روشن است و آنها همان چیزهایی است كه یك موجود در بدو تولدش فاقد آنهاست و بعد، از محیط خودش می گیرد. خوب، اینها به سادگی معلوم است كه مكتسب هستند، اما آنهایی هم كه می گوییم به حسب سرشت و غریزه دارد، اینها هم مكتسباتی است كه از میلیونها سال پیش جمع شده و متراكم گشته و برای بعدیها موروثی شده و حالا می گوییم جزء سرشت و نهاد آنهاست. بنابراین امر سرشتی كه ناشی از اكتساب باشد چندان ارزشی ندارد. اگر فرض كنیم كه دین امر فطری باشد ولی به این معنی فطری باشد كه در اثر توجه نسلهای گذشته به دین كم كم برای آنها عادت شده باشد و كم كم به نسلهای بعد به ارث رسیده باشد، این فطری بودن ارزشی ندارد و دلیلی بر حقانیت دین نمی شود.

جواب این اشكال این است كه اولاً، این مسئله ی وراثت به شكلی كه ذكر شد، یك ادعاست و علم چنین چیزی را قبول ندارد كه خصلتهای اكتسابی كم كم به صورت خصلتهای فطری درمی آید. نظریه ی داروین كه از نظر تكامل تدریجی باطل شد، اصل جهش به میان آمد. اصل جهش به این معنی است كه انواع، تغییرات تدریجی پیدا می كنند، ولی مادام كه تغییراتشان تدریجی است، نوعیتشان تغییر نكرده، در یك مرحله ی خاصی است كه یكمرتبه این تغییرات تدریجی تبدیل به یك جهش می شود به طوری كه نوع دگرگون می شود (این همان تبدیل كمیت به كیفیت است) . نوع كه تغییر می كند اساساً خصلتها عوض می شوند. منتها این را چگونه می شود تفسیر كرد؟ اینها این مسئله را با همان لفظ ساده ی «تبدیل تغییرات كمّی به تغییر كیفیت» بیان می كنند و از نظر آنها مطلب مهمی نیست، قبلاً تغییر در كمیت بود و حالا تغییر در كیفیت است (قبلاً تغییر در یك عرض بود، حالا در عرض دیگری است) ، در صورتی كه این شئ واقعاًتغییر ماهیت پیدا می كند، یعنی از نظر ما كه بخواهیم تفسیر فلسفی بكنیم، برای این شئ صورت نوعیه ی جدید پیدا می شود غیر از صورت نوعیه قبلی. جماد وقتی كه به مرحله نبات برسد (بنا بر همان سیر تكامل كه امروزه قائل هستند) چنین نیست كه جوهر همان جوهر باشد و تغییراتی در كمیت پیدا كرده باشد و حالا آن تغییرات كمّی تبدیل به تغییر كیفی شده باشد؛ نه، اینجا در واقع جوهر جدید پیدا شده و جوهری بر جوهر سابق اضافه شده؛ یعنی آنچه در سابق در ماده ی معدنی بوده الآن در نبات وجود دارد بعلاوه ی اینكه یك حقیقت با یك سلسله خواص دیگر پیدا شده است. اگر ما می گوییم شئ تغییر كمّی پیدا می كند یعنی استعداد ماده تكامل پیدا می كند تا می رسد به مرحله ای كه صورت جدید پیدا می كند. این تبدیل جوهر به جوهر است [2].

بعد نبات سیر تدریجی می كند [3]می رسد به حیوان. حیوان همه خصلتهایی را كه نبات دارد داراست بعلاوه ی خصلتهای جدیدی كه در نبات نبود. اسمش را می گذارند «تبدیل كمیت به كیفیت» ؛ بسیار خوب، ماهیتش عوض شده است یا نه؟ اگر عوض شده، حتما یك بارقه ی دیگری در ذات جوهرش اضافه شده، یعنی این طور نیست كه جوهر همان جوهر است و فقط خاصیتها كم و زیاد می شود، كه فلسفه اینها بر این اساس است كه ماده همان ماده ی اولی است ولی بعد در اثر اینكه مكتسبات اضافه می شود [آثار عوض می شود] و این چیزی كه شما می گویید ماهیت جدید، همان مكتسبات گذشته است. «مكتسبات گذشته» یعنی چه؟ شما كه خودتان می گویید ماهیت عوض شده است [4].

پس حرف ما این است: اینها كه گفتند تبدیل كمیت به كیفیت، خواستند بگویند تغییر كمّی باعث تغییر عظیم در شئ می شود و این تغییر عظیم را اینها با این لفظ بیان كردند. مثلاً می گویند آب شد بخار، و اسم این را می گذارند «تبدیل كمیت به كیفیت» ؛ یعنی بالا رفتن حرارت آب، و همان كمیت درجه ی حرارت تبدیل [شد به ] كیفیت (كه حرف بی معنایی است) . چون این اصل را اینها در طبیعت دیده اند كه اشیاء دارای یك ماهیتند و در یك جریانهایی تدریجا همان ماهیت ممكن است تغییر كمّی پیدا كند و وضعش عوض نشود و آثار همان آثار باشد، ولی كم كم این تغییر كمّی زیاد شود تا یكمرتبه واقعیتی به وجود می آید با یك سلسله خصلتهای نو، همان خصلتهای قدیم را هم دارد ولی یك سلسله خصلتهای جدید پیدا می كند، اینها با كلمه ی «تبدیل كمیت به كیفیت» خودشان را خلاص كردند. اما ما در پاسخ می گوییم خصلتهای نو مبدأ نو می خواهد و در اینجا بر همان مبدأ اولی چیزی اضافه شده است یعنی مبدأ اولی در ذات خودش چیزی بر او اضافه شده است كه دارای خصلتهای جدید شده است. ماده اگر زنده شد اینجور نیست كه همان ماده ی سابق است در همان حد وجودی سابق، منتها همان خصلتهایی كه اول داشت مثلاً قوه ی جاذبه، قوه ی دافعه، همین خصلتها كم كم زیاد شد، یكمرتبه شد موجود جاندار با خصلتهایی كه اصلا در بی جان وجود ندارد: خصلت جذب مواد از بیرون، خصلت تولید مثل و امثال آن. اینجا یك چیزی به وجود آمده است با خصلتهای جدید. پس تفسیر صحیح این وضع این است كه ماده در آن حركاتی كه در او پیدا می شود (و به قول شما تغییراتش كمّی است و ما همان را هم كمّی محض نمی دانیم) ، می رسد به مرحله ای كه مستعد می شود كه خودش چیز دیگر بشود و واقعیتش تكاملی پیدا كند یعنی بر نفس واقعیتش افزوده شود. این حیات جزء جوهرش است. اینها كه ما می بینیم، آثار حیات است.

فطرت در انسان همان امر الهی است؛ [بر وزن ] فعله است (و فعلة لهیئة) یعنی گونه خاص از خلقت ابتدایی الهی در انسان؛ یعنی آن مرحله كه انسان، انسان شد؛ فرق نمی كند كه انسان را تطور یافته از حیوان بدانیم به شكلی كه امروزیها می گویند، یا تكامل یافته به شكلی كه مذهب می گوید. اینكه مذهب می گوید: خمیره ی انسان را چهل شبانه روز سرشتند و «فَإِذا سَوَّیْتُهُ» [5]، معنایش آماده شدن است و الاّ خداوند می توانست بدون چهل روز خلق كند. پس ماده می رسد به مرحله ای كه مستعد می شود برای اینكه صورت جدید بپذیرد، نه اینكه محصول مكتسبات گذشته به تدریج متراكم می شود. كار مكتسبات گذشته این است كه حداكثر استعداد ماده را اضافه می كند تا می رسد به مرحله ای كه فعلیت جدیدی پیدا می كند. این فعلیت جدیدی كه به انسان داده شده است، فرقی كه با فعلیتهای دیگر دارد این است كه امر الهی است. آقای طباطبائی یك بحث خوبی در تفسیر دارند، می گویند: قرآن هر جا كه «امر» می گوید در خلقتهای بی زمان است و هر جا كه «خلق» می گوید در خلقتهای زماندار است، و این توجه خوبی است.

انسان چون تنها موجودی است كه رسیده است به مرحله ای كه استعداد وجود امری دارد و به تعبیر قرآن استعداد روح دارد، دین كه فطرت است، گونه ای از آفرینش است و هر چیز دیگری كه فطری باشد مانند عقل فطری و اخلاق فطری و حتی دوستی و عشق، همه ی اینها آثاری است كه مترتب می شود بر آن مرحله ی خاص كه طبیعت و ماده دارای چنین آفرینشی می شوند [6].

به هر حال غرض اینها كه آمدند و چنین مسئله ای را تحت عنوان «تبدیل كمیت به كیفیت» تعبیر كردند این است كه از یك طرف خواستند یك اصل مادی ذكر كنند در صورتی كه این از آن اصلهایی است كه بیشتر از آن مقداری كه بتواند مادی باشد الهی است، منتها اینها با كلمه ی ساده ی «تبدیل كمیت به كیفیت» خواستند خودشان را خلاص كنند.

و حال آنكه اولاً كمیت یك مقوله ای است متباین با كیفیت و محال است كمیت به كیفیت تبدیل شود. تعبیراتی كه در علم به كار بردن آنها به طور مسامحه آمیز جایز است در فلسفه جایز نیست. در این مورد حس ما اینجور می بیند كه شئ تا مدتی تغییرات كمّی پیدا می كند، بعد هم می بینیم یك كیفیات جدید پیدا شد. ما چون فقط محسوسات خودمان را بیان می كنیم، می گوییم كمیت تبدیل شد به كیفیت، یعنی تغییرات تا به حال كمّی بود، حالا شد كیفی، و دیگر كسی نمی تواند اشكال كند كه كمیت ممكن نیست به كیفیت تبدیل شود، چون ما با مسامحه و در مقام بیان محسوسات چنین تعبیر كرده بودیم، ولی این امر نباید ما را در فلسفه هم به اشتباه بیندازد كه واقعاً كمیت تبدیل به كیفیت می شود، عدد مثلاً تبدیل به شیرینی می شود.

چنین چیزی معنی ندارد. این تعبیر ساده ای كه اینها كردند، واقع قضیه این نیست.

---