بعد بحث دیگری پیش می آید كه آیا حقیقت متحول و متكامل است یا نه؟ باز اینها- كه به قول خودشان فلسفه شان «شدن» و تكامل است و هر چیزی را مشمول قانون تكامل می دانند- ناچار درباره ی حقیقت هم همین حرف را می زنند كه حقیقت هم متحول و متكامل است.

اگر به آن معنایی كه برای حقیقت ذكر كردیم درست توجه كنیم، معلوم می شود تحول و تكامل در حقیقت معنی ندارد، در واقعیت معنی دارد و در حقیقت معنی ندارد. خود عالم خارج از ذهن ما واقعیت است. ما حالا كار نداریم به اینكه خود ذهن عبارت است از سلسله ی اعصاب و سلسله ی اعصاب هم متغیر است، مسأله ی جداگانه ای است، اینجا كه می گوییم حقیقت متحول است، مقصود این است كه قضیه و اندیشه ای كه در ذهن ما هست، این اندیشه به نوعی با خارج خودش مطابقت دارد. اگر حقیقت بخواهد متحول باشد معنایش این است كه انطباق این [اندیشه ] با واقع خودش متحول باشد، و این ربطی ندارد به اینكه واقعیت متحول هست یا متحول نیست، و حتی ربطی به این هم ندارد كه خود ذهن هم متحول باشد یا نباشد، چون ذهن امر مقایسه ای است. ما یك حقیقتی را در ذهنمان تصور یا تصدیق می كنیم؛ این حقیقت دو اعتبار دارد؛ از یك اعتبار حكایت می كند از خارج و به این اعتبار است كه به آن می گوییم ذهن، و یك حیثیت دیگری دارد كه خودش علم است. از آن جهت كه علم است یك وجود قائم به نفس ماست، و از آن جهت كه ذهن است یك اعتبار دیگریاست، یعنی در واقع خارج است در حالی كه ظهور دارد در نزد ما؛ یعنی یك وجود ظهوری است نسبت به خارج و یك وجود فی نفسه و عینی است نسبت به خودش كه علم است. از جمله اعتبارات ذهن انسان این است كه تجرید می كند اعتبارا؛ یعنی یك امری كه موجود در ذهن هست، از خود وجود ذهنی تجرید می شود و نفس وجود ذهنی لحاظ نمی شود. با اینكه ملحوظ ما در واقع و نفس الامر خود وجود ذهنی است، ولی خود وجود ذهنی ملحوظ نیست؛ و این معنی مكرر در كلمات [حكما] آمده است، می گویند ذهن تخلیه می كند. با اینكه این تخلیه به قول جامی عین تحلیه است، ولی در عین حال ذهن قدرت تخلیه دارد؛ یعنی وقتی شما می گویید: زید قائم یوم الجمعه، كأنه ماهیت منفك از وجودین را اعتبار كرده اید، بعد می گویید آن انطباق دارد با واقعیت خودش؛ نه اینكه اینجا گویی شخص از خارج یك وجودی را دارد می بیند، در ذهن زید می بیند و این دو وجود (ذهنی و عینی) را بخواهد با هم منطبق كند. اصلا وجود ذهنی لحاظ نمی شود و همین قدر كه وجود ذهنی لحاظ بشود دیگر انطباق معنی ندارد. همیشه وجود ذهنی باید غیر ملحوظ باشد و ماهیت مجرد از وجود اعتبار بشود تا قابل انطباق بر خارج خودش باشد؛ و حقیقت بودن كه انطباق یك اندیشه و قضیه است با واقع، انطباق ذهنی با وجود عینی است، اما نه انطباق وجود ذهنی از آن جهت كه وجود ذهنی است، بلكه انطباق موجود در ذهن بدون اعتبار وجود ذهنی، با امر عینی. از این جهت است كه شما می بینید صدق آن دائمی است؛ و حتی صدق آن دائما، ملازم با این است كه این وجود ذهنی شما دائم باشد. مثلاً «زید قائم یوم الجمعه» كه ازلا و ابدا بر مصداق خودش صدق می كند با اینكه ذهن ما ازلا و ابدا وجود ندارد، برای این است كه این قضیه از وجود ذهنی تخلیه شده است؛ آن را كه در ذهن خود اعتبار می كنیم، در اعتبار خودمان از وجود ذهنی منفك و به صورت یك معنای مجرد از وجودین می بینیم؛ آن چیزی است كه برای همیشه انطباق دارد؛ ولو اینكه در واقع الآن ذهن ماست كه آن را ساخته است و موجود است به وجود ما كه اگر ما نباشیم آن وجود ندارد، ولی در عالم اعتبار ما مطلب اینچنین است، اعتبار ما تابع ماست، اما در معتبر ما هیچ چیزی اخذ نشده است، نه وجود ما، نه زمان و نه مكان [1].

وقتی كه ما معنای حقیقت بودن را انطباق ذهن با خارج دانستیم (به همین معنی از انطباق كه ذكر شد نه انطباق وجود ذهن با خارج) آنوقت «تكامل حقیقت» می شود تكامل انطباق ذهن با خارج؛ یعنی یك شئ كه با خارج خودش منطبق است، تدریجاً انطباقش بیشتر بشود، مثلاً «زید قائم یوم الجمعه» امروز منطبق است و بعد منطبق تر بشود. این حرف معنی ندارد و انطباق قابل شدت و ضعف نیست.

بله، مسأله به شكل دیگری درست است ولی آن، تكامل حقیقت نیست و اگر هم چنین اسمی را بر آن اطلاق كنند اصطلاح جدیدی است كه پیدا شده. یكی از آن موارد جدید این تعبیر همان چیزی است كه راسل ذكر كرده و آن به معنای این است كه: نظریه روز به روز دقیق تر می شود. مثلاً یك شئ را كه وزن می كنیم، یك وقت با وسیله ای وزن می كنیم كه خیلی دقیق نیست و یك تا دو كیلو اختلاف را نشان نمی دهد، بعد با وسیله ی دقیق تر و بعد دقیق تر تا می رسد به وسیله ای كه حتی یك میلی گرم را هم نشان می دهد. در این توزین، وزن آن شئ مرتب دقیقتر شد و مثلاً از 70 كیلو كه وسیله ی اولی نشان داد، به 69 كیلو و بعد به /688 و. . . رسید و به یك تعبیر تكامل یافت، ولی در واقع در اینجا تكامل حقیقت واحد نیست، بلكه هر كدام از اینها كه معلوم می شود، وزن قبلی را نسخ می كند و به حقیقت نزدیك تر می شود، نه اینكه در اینجا حقیقتهای متعدد داریم، و در واقع تقریبهای متوالی است. این مطلب، مطلب درستی است ولی این، تكامل حقیقت نیست، چون وزن واقعی این شئ یك چیز بیشتر نیست و حقیقت هم تنها همان است و بقیه، حقایق تقریبی بود و لذا تنها در این گونه مثالها جور درمی آید، در مثالهای دیگر مثل اموری كه تقریب بردار نیست این حرف معنی ندارد، مثل امور ریاضی و یا [قضایایی ] از قبیل «دور محال است» و امثال اینها كه معنی ندارد بگوییم تقریبا چنین است.

پس این گونه تكامل حقیقت تنها در بعضی از امور از قبیل امور طبیعی و كمیتها و امثال آن ممكن است نه همه جا و در همه ی امور. مثلاً جمعیت یك كشور ممكن است با تقریبهای متعدد بیان شود: 35 میلیون، /3480، /3479، /34796 میلیون و همچنین، كه تابع دقیق تر شدن آمارگیری است و ارتباطی با تكامل حقیقت ندارد.

یك معنای دیگر در باب تكامل حقیقت این است كه: فرضیه ای اصلاح و تكمیل شود. فرضیه های علمی معمولاً یك دستگاه فكری است، نه فقط یك قضیه ی بسیط مثل «زید قائم است» یا «انسان حیوان ناطق است» بلكه مانند یك طرح است، مثل طرحی كه برای اصلاح یك مؤسسه ای پیشنهاد می شود كه مشتمل بر مواد گوناگونی است مثلاً صد ماده كه مدتی روی این طرح عمل می شود، بعد یك اصلاحاتی در بعضی از مواد این طرح صورت می گیرد، بعد اصلاحات دیگری و همچنین؛ مرتب روی این طرح عمل و آزمایش می كنند و چیزی بر آن می افزایند، بعد می گوییم این طرح تدریجا كامل شده است. این كامل شدن به معنای این نیست كه یك قضیه، جزئی از اجزاء این طرح كه با واقع خودش منطبق بود انطباقش بیشتر شده است، بلكه مجموع را به صورت یك واحد اعتبار كردیم و این مجموع در وهله ی اول كه آن را به كار می بستیم 80% آن درست بود و بعد مرتب اصلاح شد؛ یعنی بعضی از اجزاء آن كه مطابق با واقع نبود، به اجزاء دیگری كه مطابقت با واقع داشت تبدیل شد و در نتیجه «درصد» درستی مجموع بالا رفت؛ یعنی در ابتدا 80% آن حقیقت بود و 20% خطا، بعد «درصد» حقیقت در مجموع اجزاء بالا رفت و خطاها كم شد. این، مسأله ی «درصد» است نه مسأله ی تكامل حقیقت.

مورد دیگر از موارد تكامل حقیقت [به تعبیر آنها] ، مسأله ی توسعه ی علوم است كه به كلی از این باب خارج است. از باب اینكه ما علم را حقیقت می دانیم و علوم توسعه پیدا می كند، می گویند پس حقیقت تكامل پیدا می كند. این نوع تكامل حقیقت، بی ارتباط بودنش با بحث تكامل حقیقت خیلی روشن است.

---