یك خدشه یا توضیح و تفسیری در اینجا هست و آن اینكه این اصل استخدامیكه ایشان در مطلق جانداران قائل هستند قابل قبول نیست. ما هم در پاورقیهایی كه در آنجا نوشتیم مطلب را طوری طرح كردیم كه چنین تعمیمی در آن نبود. در انسان هم، در همه ی افعال اختیاری اش نیست، در پاره ای از افعال اختیاری انسان یعنی آنهایی كه با فكر و اندیشه انجام می دهد صادق است. در اینجاست كه مسأله ی باید و نباید و مفهوم حسن و قبح عقلی جریان دارد. ولی انسانی كه به مرحله ی رشد نرسیده باشد، مثل كودكی كه شیر می خورد، كارهایش به كارهای طبیعی و غریزی شبیه تر است، بلكه حقیقتا هم غریزی است. حیوان علی رغم آنچه گفته اند كه متحرك بالاراده است مسامحة، متحرك بالمیل است. انسان رشد یافته است كه متحرك بالاراده است. میان اراده و عقل از یك طرف ارتباط است، و میان میل و شهوات از طرف دیگر. میل یك حالت انفعالی است. حیوان یا انسان كه از روی میل كاری را انجام می دهد، به هر اندازه كه تحت تأثیر میل باشد و با میل آن كار را بكند، آگاهی و فكر و عقل و اینها كنار می روند و بیشتر حالت غیر اختیاری پیدا می كند. مثلاً انسان وقتی غذایی را می بیند میل به آن پیدا می كند، دست می برد به سوی آن غذا، مثل این است كه از بیرون یك رابطه ای با انسان برقرار شده است كه انسان را می كشد به سوی خودش. برعكس، وقتی انسان كاری را با اراده انجام می دهد، خودش [را] از بیرون می برد و از درون خودش تصمیم می گیرد. مثلاً اگر میل به غذایی داشت، با خودش حساب می كند كه خوردن این غذا چه عوارضی به بار خواهد آورد، و با اینكه غذای دیگر نامطلوب است با اراده به سوی آن دست دراز می كند، در صورتی كه میل به غذای دیگر داشت، ولی اراده خود را جمع می كند. اراده حالت «خود را از بیرون جمع كردن» دارد و لذا اراده مساوی است با آزادی. عقل و اراده، انسان را از كشش میلها آزاد می كند و به خود متكی می كند و با فكر علی رغم میل خودش رفتار می كند. البته ممكن است میل و اراده در یك مورد جمع شوند، یعنی هم به یك چیزی میل باشد و هم به حكم عقل باشد [1].

مسأله ی بایدها و نبایدها برای انسان عاقل مطرح است، همان طوری كه قدمای ما هم آن را جزء عقل عملی می دانند نه نفس از جنبه عملی، آنها هم این احكام را احكام عقل عملی می دانند. حسن و قبح، حكم عقل عملی است، آن قوه ی مفكره ی درك كننده ی «كلی» از آن جنبه ای كه بدن را تدبیر می كند، و الاّ در مورد انسان از آن حیث كه حكم عقل بر او حاكم نیست، یا حیوان، هیچ اعتباری نیست، و این مجاز اتفاقا یكی از مختصات انسان است. این انسان است كه اندیشه اش به حدی رسیده كه حد یك شئ را به شئ دیگر می دهد و به انسان زیبا می گوید «ماه» . یك موجودی به نام «ماه» می بیند و یك موجودی به نام «انسان» ، و در آن یك حسن و زیبایی می بیند و نسبت به آن احساساتی دارد و بعد حد آن را بر این منطبق می كند تا احساساتی كه نسبت به آن دارد بر این منتقل كرده باشد. این عمل یكی از نشانه های رشد انسانی است و حیوان ابدا قادر نیست چنین تصرفاتی بكند. این كار در واقع مثل یك نوع گریم و توالت كردن است كه انسان در حس خودش یك زیبایی برای یك انسان احساس می كند، بعد یك زیباییهای عرضی به آن اضافه می كند. در عین اینكه می داند این زیباییها مال خود آن انسان نیست، مال آب و رنگ و خال و خط است، ولی همین آب و رنگ كه از بیرون آورده و به آن اضافه كرده، باعث می شود كه احساساتش نسبت به آن شخص مضاعف می شود، نه اینكه دو احساس دارد، یكی مال آب و رنگ و دیگری مال شخص. در مجاز و تعبیرات شاعرانه هم همین طور است. وقتی [انسان ] حد یك شئ را به شئ دیگر می دهد، اصلا در نظرش این شئ زیباتر می شود، مثل رودكی كه برای امیر سامانی آن شعرها را گفت. بخارا كه همان بخارا بود، در عین حال چنان وضع را در نظر او زیبا جلوه داد كه [او را از جا كند] [2]. اینها از معجزات فكر انسان است [3].

پس یك اشكالی كه به حرف ایشان (علامه طباطبائی) وارد است این است كه عالم اعتبار را به همه ی موجودات زنده نمی شود [تعمیم ] داد، عالم اعتبار مخصوص به انسان است، آنهم عقل عملی انسان.

بعد ایشان بحث «ادراكات اعتباری» را ادامه می دهند [4]كه بیشتر به درد علم اصول می خورد تا فلسفه ی اخلاق، و آن مقداری كه با فلسفه ی اخلاق مربوط می شود همین مقداری است كه بیان شد.

---