اینجا دو سه تا اشكال می شود كرد:

یكی اینكه: این مسأله ی دو دوره داشتن كمونیزم آیا با اصول دیالكتیك تطبیق می كند؟ این یك اشكال بسیار اساسی است و جوابی هم علی الظاهر ندارد؛ یعنی یك اشكال در «تفسیر تاریخ» اینها وجود دارد كه در دو مورد پیش می آید كه اینها نتوانسته اند جواب بدهند؛ یكی اینكه: طبق اصول دیالكتیك كه حركت را معلول تضاد می دانند و تضاد را مقدم بر حركت می دانند، هر تغییری معلول تضاد درونی است، منتها در مسأله ی ماتریالیسم تاریخی می گویند در درجه ی اول ابزار تولید تكامل پیدا می كند، با تكامل ابزار تولید تضاد برقرار می شود، با برقراری تضاد میان ایندو [1]ناچار روابط تولیدی خودش را هماهنگ می كند با ابزار تولید (كه این دوتا را در مجموع «وجه تولید» یا «ساخت اقتصادی» اصطلاح می كنند) و بعد می گویند: هر جامعه ای متناسب با روابط تولیدی ای كه دارد كه همان روابط اقتصادی است كه میان افراد است، یك روبنای اجتماعی دارد كه تأسیسات اجتماعی باشد. وقتی كه ابزار تولید اقتضا می كند روابط تولیدی جدید را و روابط جدید اقتضا می كند یك روبنای جدید را، اینجاست كه جامعه به دو بخش منقسم می شود، گروهی كه منتفع از وضع سابق هستند و گروهی كه می خواهند جامعه را به پیش ببرند چون وابسته به ابزار جدید هستند.

در اینجا یك اشكال هست و آن اینكه: اینها و دیگران دوره ی اول زندگی بشر را به طور اشتراك می دانند. حتی آقای طباطبائی هم از آیه ی «كانَ اَلنّاسُ أُمَّةً واحِدَةً» [2]همین مطلب را استنباط می كنند كه انسان در ابتدا غیر از این نمی توانسته باشد و لهذا شریعت و قانون به نظر ایشان از زمان حضرت نوح (ع) پیدا شده است و پیش از آن، معارف از قبیل توحید و معاد و اینها بوده ولی وضع بشر از نظر روابط اجتماعی اقتضای وجود یك قانونی را كه حاكم بر آنها باشد نداشته است. اینها می گویند: دوره ی اول دوره ی گردآوری خوراك بوده است، یعنی بشر در آن دوره مانند پرندگان زندگی می كرده و از مواد غذایی موجود طبیعت استفاده می كرده است و خودش تولید نمی كرده و غذای اضافی اساساً وجود نداشته است و زمینه برای استثمار یك فرد از محصول و كاركرد فرد دیگر وجود نداشته است. بعد بشر از آن دوره به دوره ی كشاورزی می رسد و كشف می كند كه می تواند محصولات طبیعت را با عمل خویش تكثیر كند، و مسلّما این انتقال در اثر تجربه حاصل شد و ارتباطی به تكامل ابزار تولید ندارد و ابزار تولید اقتضا نكرد كه بشر از دوره ای به دوره ی دیگر منتقل شود بلكه خود ازدیاد تجارب بشر سبب آن بوده است. حالا، چه اینكه ابزار تولید سبب بود و یا چیز دیگر، قدر مسلّم این است كه تضاد طبقاتی وجود نداشته است، و با اینكه تضاد طبقاتی وجود نداشته است شروع تاریخ بشر به چه نحو بوده؟ اولین دوره از كجا شروع شد، با اینكه شما تاریخ بشر را محصول كشمكش می دانید [3]؟ اشكال دیگر اینكه: طبق اصول اینها حركت معلول تضاد است و اگر تضاد نباشد حركت نیست. از سوی دیگر تضاد هم نمی تواند نباشد و ضرورتا تضاد هست، نه اینكه می تواند تضاد نباشد و به دنبال آن حركت هم نباشد. اینها سكون را مساوی با مرگ می دانند. نتیجه ی این اصل این است كه: اگر ما برسیم به جامعه ی بی طبقه به قول خود اینها، رسیده ایم به جامعه ی بی حركت [4].

تا دوره ی لنین هم این نقض را كسی بر اینها نمی كرده. بعد كه این نقض را بر آنها وارد كردند، استالین آمد گفت: «ولی یك استثناء باید قائل شد. وقتی كه به جامعه ی بی طبقه رسیدیم ضرورت ندارد كه آنجا هم تكامل از راه انقلاب صورت بگیرد. وقتی كه به جامعه ی بی طبقه رسیدیم جامعه از بالا هدایت می شود» .

ما می توانیم این حرف را بزنیم ولی آنها با اصول كذائی شان چطور می توانند صحبت از «هدایت از بالا» بكنند؛ یعنی می خواهند بگویند پس از رسیدن به جامعه ی بی طبقه باز هم تكامل اجتماعی ادامه دارد نه اینكه تكامل تنها در امور فنی و صنعتی است (در نتیجه ی تضاد با طبیعت) ، ولی این تكامل اجتماعی استثنائا از راه تضاد صورت نمی گیرد بلكه از بالا هدایت می شود. در اینجا هم كه «مجادل» برای جامعه ی بی طبقه ی كمونیزم دو دوره فرض كرد و مدعی شد كه جامعه های كمونیزم كنونی در دوره ی آغازین هستند، این اشكال به او می شود كه این جامعه های بی طبقه، از دوره ی اول چگونه به دوره ی دوم منتقل می شوند با فرض اینكه دیگر تضادی در این جامعه ها وجود ندارد [5]؟ اینها در برابر این اشكال جوابی ندارند و لذا ناچار شدند حرفی را بزنند كه در طول تاریخشان بی سابقه است. گفتند «تكاملی كه از بالا هدایت می شود» ! این كه حرف ماست و ما همیشه چنین حرفی می زدیم [6].

اینها تازه در نهایت امر رسیده اند به حرفی كه الهیون می گفتند. الهیون كه برای انسان اصالت قائل بوده اند از اول مگر نمی گفتند «رهبری از بالا» یعنی انسانهایی كه این ایدئولوژی را، هم خوب درك می كنند و هم خوب عمل می كنند اینها صلاحیت دارند كه از بالا جامعه را هدایت كنند. بعد هم این حرف كه «تاریخ به عقب برنمی گردد» چه دردی را دوا می كند و این كه جواب یك امر عینی نمی شود. مخالفین كمونیزم دارند می گویند: جامعه ی شوروی به سرمایه داری رسیده است با تمام خصلتهای سرمایه داری. سرمایه را وسیله ی اختناق ملتها قرار داده اند. مثلاً به مصر قرض می دهند و بعد میلیونها از او نزول می گیرند، و اینها هم ناسیونالیست نیستند تا كسی بتواند بگوید برای ملت خودش خصلت سرمایه داری ندارد و سرمایه داری اش در معامله با دیگران است. به ادعای خودشان تمام ملتها یكی هستند و جامعه انسانی در حكم یك جامعه ی واحد است و به اصطلاح انترناسیونالیست هستند. با تمام این حرفها دارند ربا می گیرند با اینكه جناب ماركس می گوید ربا دزدی است و جز كار هیچ چیزی ایجاد ارزش نمی كند؛ سرمایه حتی به صورت صنعتش هم ایجاد ارزش نمی كند (حرفی كه از قدیم ارسطو گفته بود كه پول عقیم است و نمی زاید) . اگر ربا دزدی است چه فرق می كند فردی از فردی بدزدد یا ملتی از ملتی؟ حالا می رسیم به قسمت آخر حرف مجادل كه گفته بود: گیرم كه رسیدن انسان به كمال مطلق ناممكن باشد. مدعی می گوید: پس شما تأیید می كنید كه رسیدن انسان به كمال، ناممكن است. مجادل جواب می دهد:

اولاً، اینكه رسیدن انسان به كمال مطلق ممكن است یا ناممكن، اساساً طرحش غلط است. آیا بحث در این است كه انسان به كمال مطلق می رسد یا نه؟ كمال مطلق را در مقابل كمال نسبی قرار داده است. ولی آنچه كه مقابل كمال مطلق است كمال محدود است چون در كمال محدود نسبیت معنی دارد یعنی یك كمال محدود نسبت به درجه ی پایین تر از خودش كمال است و نسبت به درجه ی بالاتر از خودش نقص است، و این از آنجاست كه كمال روی حسابهای ما یك مفهوم مشكّك است. كمال آنجا كه امر واقعی باشد به وجود برمی گردد و همین طور كه حقیقت وجود یك امر مشكّك است و حقیقت مشكّك یعنی مابه الاشتراك با مابه الامتیاز مراتبش یك چیز است، كمال چنین حقیقتی است. بنابراین كمال بودن كمال، نسبی است و جز كمال مطلق كه ذات پروردگار باشد هر كمالی را كه در نظر بگیریم نسبت به مادون خودش كمال است و نسبت به مافوق نقص. اینجا صحبت در این نیست كه آیا انسان به كمال مطلق (به مفهوم فلسفی اش) می رسد یا نمی رسد، بلكه باید مسأله را به این شكل طرح كرد كه آیا انسان آخرین حد كمال ممكن دارد یا ندارد؟ یعنی كمال انسان كه كمال نسبی است آیا لایتناهی است یا آخرین حد ممكن دارد؟ راجع به حضرت خاتم الانبیاء (ص) این مسأله مطرح است. محیی الدین تعبیری راجع به ایشان دارد كه می گوید «نهایة السیر الكمالی» و در معنای خاتمیت هم می گوید: «الخاتم من ختم المراتب باسرها» .

به هر حال مسأله باید به این شكل طرح شود كه آیا انسان آخرین حد كمال ممكن دارد كه وقتی به آن حد برسد دیگر برای انسان كمال بالاتر از آن فرض نمی شود و بالاتر از آن وجوب وجود است [8]؛ یا نه، انسان هرچه كه برود باز هم راه برای او باز است. در شرح صحیفه سید علی خان این مسأله را طرح كرده است كه آیا صلوات بر پیغمبر (ص) برای ایشان اثری دارد؛ یا نه، فقط برای ما مفید است و برای ایشان كه فوق حد نصاب است اثری ندارد؟ عده ای آیه ی «یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَكُمْ» [9]را به یثرب انسانیت تأویل می كنند و می گویند انسان حد نهایی ندارد، آخرین حد كمال ممكن ندارد و رسول اكرم (ص) هم همیشه در حال تكامل هستند.

از این اشكال كه بگذریم، این حرف نیز كه می گویند «آنچه به زندگی انسان ارزش می بخشد تكامل است نه كمال» حرف نادرستی است [10].

در حركات اشتدادی، هر مرتبه ای نسبت به مرتبه ی قبلی كمال است و نسبت به مرتبه ی بعد نقص، یعنی خود كمال هویّت تدریجی دارد. اینها خیال كرده اند كمال یك مفهوم استاتیك است. كمال مثل وجود است. الوجودمنه ثابت و منه سیال. كمال هم همین طور است. كمالی ما داریم تدریجی كه هویتش تدریجی است. گاهی انسان حركاتی می كند كه فقط و فقط جنبه ی طریقی دارد و تا به هدف نرسد خود سیر و حركت ارزشی ندارد، مثل رفتن به جایی برای مقصد خاصی، ولی در حركات تكاملی واقعی، [انسان ] همیشه در راه است و همیشه هم در مقصد، نه اینكه در راه است و در مقصد [نیست ] . اینكه او می گوید: «همیشه انسان در راه است» در واقع ضد مقصودش نتیجه می دهد زیرا اگر مقصدی در كار نیست پس تكامل نیست. پس شما كه می گویید: «تكامل هست، كمال نیست» باید تكامل را سیر در درجات كمال تلقی كنید، یعنی همیشه در مقصد دارد حركت می كند ولی مرتبه ای مقصد است برای مرتبه ای و راه است برای مرتبه ی دیگری. پس این حرفی كه اینجا می زنند (كمال سكون است) حرف درستی است در جایی كه متحرك [یك چیز است ] و حركت چیز دیگر است، [ولی در جایی كه متحرك و حركت یك چیز است ] مثل حركت جوهری، می توانیم بگوییم [كمال ] دینامیك است، آنهم به اعتبار متحرك [نه به اعتبار حركت، زیرا] دینامیك یعنی چیزی كه خود متحرك است، [اما] حركت كه خود متحرك نیست.

---