در اینجا یك اشكالی راجع به هدف مشترك بودن عدالت اجتماعی وجود دارد كهاین اشكال به اینها وارد است ولی به ما وارد نیست، چون اینها می گویند عدالت یك مفهوم نسبی است، یعنی یك چیزی كه برای مردمی عدالت است برای مردم دیگر عدالت نیست، و عدالت یك حقیقت مطلق نیست كه بگوییم در كجا وجود دارد و در كجا وجود ندارد و در جای دیگر بیشتر وجود دارد یا كمتر. این حرف را اینها زیاد در حرفهایشان تكرار می كنند. اگر این حرف را كسی قبول بكند نمی تواند عدالت را هدف مشترك قرار دهد و تلاش مؤلف كتاب برای جواب از این اشكال بیهوده است، و اینك اصل اشكال و جواب را از متن كتاب می خوانیم. مستشكل می گوید:

اگر این اشكال را قبول كنیم حاصلش این است كه عدالت مشترك لفظی می شود و حال آنكه در تكامل باید یك مشترك معنوی در كار باشد. اینها [1]كه همه ی مفاهیم را نسبی می دانند باید این اشكال را قبول كنند ولی [مؤلف ] می خواهد با قبول نسبی بودن عدالت آن را هدف مشترك قرار دهد و معیار برای تكامل درست كند؛ می گوید:

این كه جواب نسبی بودن نیست. اولا در باب عدالت، یك وقت ما می گوییم عدالت عبارت است از موافقت با قانون موجود، كما اینكه «داد» در فارسی- كه می گویند ریشه اش «دات» است- به معنای قانون است، پس كار عادلانه یعنی كار موافق با قانون موجود و چون قوانین متغیر است لذا عدالت هم تغییر می كند. مثلاً تا چند روز قبل كه قانون مالك و رعیت بود و رعیت به حكم آن قانون حق برداشت نسبت معینی از محصول را داشت، بردن همان مقدار عدالت بود و بیش از آن خلاف عدالت، بعد كه قانون تغییر كرد و برای رعیت حق برداشت بیشتری در نظر گرفته شد (مثلاً) ، اگر مالك بخواهد همان مقدار سابق را به او بدهد ظلم است و خلاف عدالت، با اینكه طبق قانون قبلی موافق با عدالت بود.

اگر ما عدالت را به معنای موافقت با قانون موجود در نظر بگیریم، عدالت متغیر خواهد بود چون قوانین تغییر می كنند. ولی اگر ما عدالت را به مفهوم مستفاد از «عدل» عربی اطلاق كنیم [نه مستفاد از «داد» فارسی ] یعنی قانون فرع بر عدالت باشد و عدالت فرع بر حق، و حق یك امر طبیعی و واقعی و عینی باشد مجزا از قرارداد انسانها، مسأله شكل دیگری پیدا می كند و به این صورت درمی آید: عدالت عبارت است از «اعطاء كلّ ذی حقّ حقّه» یعنی افراد در متن خلقت و طبیعت، در مرحله ی مقدم بر قانون یك استحقاقهایی دارند كه این استحقاقها منشأ انتزاعش خود هستی و طبیعت و وجود خود اینهاست، عدالت این است كه هر كسی به آن حق واقعی خودش برسد.

پس حق معیار عدالت است و عدالت معیار قانون است؛ یعنی قانون می تواند عادلانه باشد و می تواند ظالمانه باشد، نه اینكه عدالت متفرع بر قانون باشد. طبق این تعریف از عدالت، مصداقهای عدالت ممكن است تغییر كند نه خود عدالت. مثلاً شخصی امروز مقدار معینی استحقاق داشته باشد، فردا بیشتر یا كمتر، و این معنایش این نیست كه خود عدالت تغییر كرده است. البته اینها به یك چنین عدالتی اعتقاد ندارند و عدالت و حق و امثال آن از نظر ماركس یك سلسله مفاهیم انتزاعی و نسبی و روبنایی هستند و اصلا ارزش ندارند. ما می توانیم این حرف را بزنیم كه عدالت اجتماعی خود یك واقعیتی است مستقل از قوانین و تكامل ابزار تولید، كه افراد جامعه در متن جامعه هر كدام حقوقی دارند (كه راجع به اینكه منشأ حقوق، علیت فاعلی و علیت غائی است، ما بحثی داریم كه فعلا اینجا نمی شود مطرح كرد) . ما می توانیم بگوییم عدالت یك امری است واقعی و طبیعی كه بر مبنای حقوق طبیعی قرار گرفته است و حقوق طبیعی [بر مبنای ] یك واقعیتهای عینی است و جامعه هرچه كه به حقوق طبیعی افراد نزدیكتر باشد به عدالت واقعی نزدیكتر است. اما اینها كه عدالت را واقعاً یك مفهوم نسبی می دانند، در اینجا باید اشكال عدم صلاحیت عدالت برای هدف مشترك بودن را قبول كنند و جوابهایشان از این اشكال، نامربوط است.

---