مسأله دیگری كه به عنوان یك بحث مقدماتی قبل از طرح نظر ماركسیستها لازم است ذكر شود این است كه فلاسفه ی اسلامی در باب حركت تعبیری دارند و می گویند در حركت، وجود و عدم مشتبك هستند یعنی هر حركتی به یك اعتبار تركیبی است از وجود و عدم، تركیبی است از این دو نقیض [1]. حالا آیا واقعاً در حركت نقیضین با هم جمع می شوند یا به قول اینها اجتماع ضدین حاصل می شود؟ (اینها بین ضدین و نقیضین معمولاً فرق نمی گذارند) . نه، حكمای ما تعبیر اجتماع نقیضین یا ضدین نمی كنند، بلكه تعبیر به اجتماع وجود و عدم می كنند (نه عدم بدیل تا عبارة اخرای اجتماع نقیضین باشد) كه ظاهرش شبیه اجتماع نقیضین است ولی اینجور نیست.

اولاً این اجتماع، اجتماع تحلیلی است نه تركیب عینی؛ یعنی نمی خواهند بگویند در عالم عین، حركت از دو عنصر تشكیل شده است، یكی وجود و یكی عدم كه وجود و عدم را هم دو ضد به شمار آوریم، حركت را تشكیل یافته از این دو ضد بدانیم همچنانكه هگل چنین حرفی را می زند؛ نه، قدما مقصودشان از اجتماع وجود و عدم این است كه حركت مركب است از وجود و عدم ولی تركیب تحلیلی عقلی نظیر تركیب شئ از جنس و فصل.

ثانیاً آن وجود و عدمی كه اجزای تحلیلی حركت را تشكیل می دهند، آن وجود و عدمی نیستند كه نقیض یكدیگرند و به اصطلاح ما [مقصود از عدم ] عدم بدیل نیست. از نظر حكمای ما چند نوع «عدم» اعتبار می شود: یك نوع عدم كه اعتبار می كنیم عدمی است كه نقیض وجود است و اصلا نفس الامریت برای آن اعتبار نمی شود، یك نوع دیگر عدمی است كه برای آن نفس الامریت اعتبار می شود ولی این عدم نقیض وجود نیست.

---