در تعریف متضادین گفته اند: «امران وجودیان مشتركان فی جنس قریب، بینهما غایة الخلاف، یتعاقبان علی موضوع واحد، ای لا یمكن اجتماعهما فی محل واحد فی زمان واحد» . اینكه گفته اند «امران وجودیان مشتركان فی جنس قریب» در واقع خواسته اند ریشه ی تضاد را به دست بدهند. مسأله محل واحد، هم در تضاد و هم در سایر انواع تقابل معتبر است، چون بدون این قید تقابل معنی ندارد، زیرا تقابل [میان ] دو چیزی است كه در محل واحد یكدیگر را طرد می كنند [1].

پس اینكه موضوع باید واحد باشد لازمه ی تقابل است، چون تقابل تطارد است، دو شئ كه یكدیگر را تطارد می كنند در خلأ تطارد نمی كنند، در محل و موضوع واحد كه شئ ثالثی نسبت به آندو است تطارد می كنند. این است كه هم در باب تضاد و هم در باب تناقض نیاز به موضوع واحد داریم. پس راجع به كلمه ی «فی محلّ واحد» كه در تعریف آمده بحثی نیست.

بعد می گویند: «مشتركان فی جنس قریب» یعنی دو امری كه متخالف در نوع هستند و متوافق در جنس قریب. قهراً اختلاف بین ایندو در فصل است. وقتی كه چنین باشد، ریشه ی تقابل ایندو به دست می آید زیرا شئ واحد نمی تواند در آن واحد دارای دو فصل مختلف باشد، چون لازم می آید كه دو ذات مختلف داشته باشد، مثلاً جسم نمی تواند در آن واحد دو رنگی داشته باشد كه در جنس قریب با هم شریكند و در فصل قریب مختلف، چون رنگ نمی تواند در آن واحد هم این فصل را داشته باشد و هم آن فصل را و در نتیجه دارای دو ذات باشد. پس این فصلها هستند كه یكدیگر را طرد می كنند، و از همینجاست كه شیخ و دیگران گفته اند تضاد اختصاص به باب اعراض ندارد كه محل مستغنی فرض بكنیم، بلكه در جواهر هم می آید و همین قدر كه محل به معنای عام داشته باشیم كافی است؛ یك ماده هم در آن واحد نمی تواند دو صورت هم عرض را بگیرد، مثلاً یك نطفه نمی تواند صورت دو حیوان مختلف را بگیرد، مگر صورت طولی باشد كه یكی از دو صورت، صورت دیگر را دارد مع زیادة. بنابراین عناصر با هم متضادند به همین معنی كه اینجا می گوییم. مثلاً ماده ی واحده محال است در آن واحد، هم آب باشد و هم آتش، چون این دو صورت به منزله ی فصل هستند و شئ نمی تواند در آن واحد دارای دو فصل باشد.

تا اینجا ما نوعی از تضاد را شناختیم كه از اقسام تقابل است، یعنی دو امر وجودی كه امكان اجتماع در محل واحد ندارند، و به تعبیر فارسی، متضادین دو امر ناسازگاری هستند كه ناسازگاریشان در اصل وجود داشتن در یك محل و در یك زمان است، یعنی محال است هم این وجود داشته باشد و هم آن، یعنی وجود هر یك ملازم است با عدم دیگری. تضاد و ناسازگاری در اینجا به این معنی است.

حالا آیا تضاد به این معنی، قانونی است در طبیعت- مثل سایر قوانین طبیعی- كه باید آن را شناخت؟ آیا مثل قانون جاذبه و انبساط اشیاء در حرارت و قانون حركت و نظایر اینهاست كه مصادیقشان در طبیعت وجود دارد؟ آیا چیزی به نام تضاد در خارج وجود دارد مانند سایر قوانین طبیعی؟ نه؛ تضاد كه در خارج وجود ندارد، و اصل كلام در این است كه اگر یكی از ضدین وجود داشته باشد ضد دیگر وجود نخواهد داشت. پس به آن صورت كه قوانین طبیعی و قوانین مربوط به معقولات اولیه در طبیعت وجود دارند، تضاد وجود ندارد، و اصل بحث هم همین است كه چنین چیزی وجود ندارد، همان طور كه تناقض هم در خارج وجود ندارد.

قانون تضاد و قانون تناقض، قانون شناخت هستند نه قانونی كه مصداقش در طبیعت وجود داشته باشد. البته متضادین و احدالنقیضین در خارج وجود دارند ولی خود تضاد و تناقض كه به معنای امتناع اجتماع ضدین و نقیضین است نمی تواند در خارج وجود داشته باشد.

---