[1] . راجع به منشأ پیری و منشأ مرگ، نظریه ی امثال بوعلی این است كه عوامل بیرونی است كه هر موجودی را پیر می كند و اگر تضاد عوامل بیرونی [با آن موجود] نبود حالت جوانی و نشاط همیشه باقی بود.

اما مرحوم صدرالمتألّهین كه قائل به حركت در جوهر است با این نظریه مخالف است و قائل است به اینكه مرگ برای موجود زنده یك حالت طبیعی است و اگر هیچ علتی هم از خارج نباشد تدریجا خود این ماده صورت را رها می كند.

وی در جلد چهارم اسفار كه بحث مرگ را طرح می كند، همین نظریه ی بوعلی و امثال او را نقل كرده و بعد می گوید: نه، ما این مطلب را قبول نداریم، چون بنابر حركت جوهری خود طبیعت به حسب میل خودش صعود به عالم بالا دارد و نفس انسان كه با بدن همراه است تعلق تدبیری نسبت به آن دارد و در واقع ماده را برای استكمال خودش استخدام می كند و تدریجا وقتی می رسد به یك مرحله ای كه امكاناتش به فعلیت می رسد، بعد از آن نیازش قطع می شود. یعنی وقتی كه قضاء وطر [و رفع نیاز] كرد از بدن، خودبه خود آن را رها می كند و تعلق تدبیری اش از بدن قطع می شود و پیری معلول این است كه نفس تدریجا تدبیر خودش را از بدن می گیرد، و لهذا او می گوید كه مرگ تدریجی است به این معنی كه نفسی كه متولد می شود از همان «آن» اول به سوی عالم آخرت در حركت است و علاقه ی تدبیری اش به بدن برای نیازی است كه به بدن دارد و بعد به هر اندازه كه به فعلیت برسد تدریجا از تعلق تدبیری نفس به بدن كاسته می شود؛ یعنی از همان روز اول، پیری برای انسان شروع می شود و اگر هم فرض كنیم كه او را در یك محیطی قرار دهیم كه عامل فرسوده كننده ای از قبیل بیماریها و فشارها و بی تعادلی ها در او اثر نكند باز هم جاودانه باقی نخواهد ماند. البته نمی توان تعیین كرد كه چقدر باقی خواهد ماند، مثلاً ممكن است صد هزار سال باقی بماند ولی بالاخره نفس بدن را رها خواهد كرد و ذاتا اقتضای خلود در او نیست. ممكن است مرگش به تأخیر بیفتد ولی بالاخره خواهد مرد و به سوی مرگ خواهد رفت، یعنی به سوی یك حیات عالیتر و راقیتر خواهد رفت (زیرا حركت، حركت جوهریه است و در حركت جوهریه نفس نمی تواند در این مرحله ی جوهری باقی بماند، باید به مرحله ی بالاتر برسد) .

ممكن است گفته شود كه بنابراین كمّلین باید زودتر بمیرند چون زودتر به فعلیت می رسند. پاسخ این است كه نه، چون امكان كمال محدود به حدود معینی كه ما خیال می كنیم نیست و دایره اش خیلی وسیع است. بله، اگر در مورد شخص كامل فرض كنیم كه به مرحله ای برسد كه دیگر كمال برایش امكان نداشته باشد همین طور است، ولی حتی نسبت به پیغمبر هم نمی توانیم این حرف را بزنیم كه مثلاً در اول چهل سالگی از نظر سیر تكاملی اش به مرحله ای رسیده بوده كه دیگر حالت منتظره ای نداشته است، بلكه همیشه نسبت به تكاملهای بعدی حالت منتظره داشته است. ممكن است سؤال شود كه اگر چنین است پس چرا می میرند و به آن كمالها نمی رسند؟ جوابش این است كه آن مرگ طبیعی كه تحت تأثیر عوامل خارجی انجام نگرفته باشد (و به اصطلاح اخترامی نباشد) شاید اصلا در دنیا وجود نداشته باشد، اغلب و بلكه همه ی موتها موت اخترامی است؛ موت انبیاء و اولیاء كه همیشه همین جور است و حتی برخی خواسته اند روایت «ما منّا الاّ مقتول او مسموم» را بر همین معنی حمل كنند.