این كتاب بحثی دارد تحت عنوان «تاریخ به منزله ی پیشرفت» [1]. بحثی است اساسی و روح بحث، مسئله ی تكامل تاریخ است كه آیا تاریخ رو به تكامل می رود یا نه؟ مسئله ی هدفداری، فرعی از مسئله ی تكامل تاریخ بود. اگر قائل به تكامل تاریخ نشویم قهراً دیگر مسئله ی هدف در آن مطرح نیست، و اگر قائل به تكامل تاریخ بشویم این را دو جور می شود توجیه كرد: یكی اینكه تاریخ كه متكامل است هدفدار هم هست، و دیگر اینكه تاریخ متكامل است بدون اینكه هدف داشته باشد، چنانكه در تكامل زیست شناسی- كه همه آن را قبول دارند- این مسئله اكنون محل بحث است كه آیا تكامل هدف دارد یا با اینكه هدف در كار نیست مع ذلك تكامل رخ می دهد؟ در اینجا مؤلف نظریه های مختلفی را نقل می كند. بعضی از این نظریه ها مثل نظریه ی كسانی كه برای تاریخ یك ضابطه و قاعده قائل نیستند و قائل به نوعی هرج و مرج در تاریخ هستند، قهراً قائل به تكامل تاریخ كه تاریخ متكامل است نیستند [2]. همین طورند كسانی كه نظریه ی ادواری را در باب تاریخ تأیید می كنند- و بعضی می گویند نظریه ی توین بی نیز همین است- كه تاریخ همیشه دور می زند؛ یعنی به طرفی یك حركت تصاعدی می كند، دو مرتبه برمی گردد پایین و باز دور می زند [3]. حركت كه بخواهد دوری باشد چنین نیست كه جهتی داشته باشد، یعنی لازمه ی حركت دوری این است كه اگر بالایی داشته باشد پایین هم باید داشته باشد. بسیاری از كسانی كه قائل به تكامل هستند قائل به هدف نیستند. مثلاً نظریه ی ماركسیستی طرفدار تكامل است و اصلاً در مفهوم «دیالكتیك» تكامل هست بدون اینكه هدفداری در كار باشد. بنابراین ما باید مسئله را بر اساس تكامل طرح كنیم نه بر اساس هدفداری، یعنی مسئله ی هدف كه اینجا مطرح می شود جزئی از مسئله ی تكامل است.

---

[1] به نقل آقای حداد، در اروپا روی كلمه ی «پروگرس» ( progress ) مدتها بحث بود كه آیا به كار بردنش صحیح است یا نه؟ به هر حال مفهوم پیشرفت با تكامل تفاوت دارد. هر تكاملی پیشرفت هست ولی هر پیشرفتی تكامل نیست. مثلاً پیشرفت سربازان در جبهه ی جنگ تكامل نامیده نمی شود، همچنان كه پیشرفت بیماری از قبیل سل و سرطان تكامل بیماری شمرده نمی شود. در مفهوم پیشرفت، همسطحی مأخوذ است ولی در مفهوم تكامل، تعالی مأخوذ است و لااقل در مفهوم پیشرفت شرطش ناهمسطحی نیست و اعمّ است. پس پیشرفت یا مطلق حركت است اعمّ از افقی و عمودی و یا خصوص افقی است ولی تكامل، حركت عمودی است.

[2] بنا بر نظریه ی تصادف، اگر هیچ قانونی در كار نباشد باید گفت تاریخ در طبع خود متكامل نیست، تكامل سرنوشت تاریخ نیست، ولی نمی شود منكر شد كه در گذشته- ولو به صورت یك تصادف- تكامل رخ نداده است. اما اگر قائل به تصادف شویم و یك سلسله قوانین ضمنی هم قائل شویم، مانعی ندارد كه تكامل سرنوشت تاریخ باشد و طبیعی باشد آنچنان كه تكامل زیستی داروینی چنین است.

[3] نظریه ی دوری به دو گونه تقریر می شود: یكی به صورت دایره و دیگر به صورت حلزونی و خطوط مارپیچی متصاعد. بنا بر فرض دوم، تكامل معنی و مفهوم دارد. بنا بر نظریه ی اول تكامل هست ولی تكامل بازگشت كننده، و حركت تاریخ از قبیل حركت چرخ و فلك بچه ها می شود.