اینها اول باید درباره ی خود پیشرفت (تكامل) سخن بگویند. مثلاً بگویند كه مقصود ما از تكامل این است كه در رابطه ی انسان با طبیعت هرچه بیشتر انسان بر طبیعت مسلط شود و از اسارت طبیعت آزاد گردد. ولی این را نمی گویند چون در جای دیگر به اشكال برخورد می كنند. اگر اینجا این طور بگوییم، تكامل جامعه در فن و تكنیك خلاصه می شود؛ یعنی اگر كمال انسان را در تسلط انسان بر طبیعت- كه نقطه ی مقابلش اسارت انسان در مقابل طبیعت است- بدانیم، این كمال قهراً در علم (البته علوم فنی و تكنیك) خلاصه می شود. بشر گذشته در مقابل طبیعت خیلی اسیر بود؛ در مقابل بیماریها، طوفانها و سیلها، در مقابل گرما و سرما بیچاره بود. ولی بشر امروز بدون شك یك قدرت و تسلطی پیدا كرده. اولاً اسیر یك منطقه ی خاص نیست، با این وسایل نقلیه ای كه هست از جایی به جایی نقل مكان می كند یا با وسایل فنی محیط را عوض می كند. در مناطقی كه در قدیم جهنمهای سوزانی به شمار می رفت و هیچ انسانی جرأت نداشت در آنجا پا بگذارد بشر امروز با وسائل مصنوع ساختمان می كند، آبادی می كند، وسایلی در آنجا تهیه می كند كه انسان در آنجا كه هست مثل این است كه در بهترین نقاط دنیا زندگی می كند. مرحوم دكتر ناظرزاده یك سال با دكتر امینی به مكه رفته بود. دوره ی ملك سعود بود. اینها را به كاخ ملك سعود در ریاض دعوت كرده بودند، باغی به وسعت چندین كیلومتر در چندین كیلومتر. می گفت انگار یك بهشت شدّاد را در یك جهنم سوزان درست كرده باشند. اطرافش كه می آمدید و چند قدم آنطرفتر كوخهای عجیب و غریب و مردم گرسنه ای را می دیدید كه رمق در بدن اینها نیست و گویی در عمرشان ویتامین نخورده اند، می رفتی آنجا انگار در یك بهشت رفته بودی. می گفت دستگاه تهویه ای كه در آنجا در زیر درختها و گلها نصب كرده بودند برای اینكه زمین زیاد داغ نشود، گفته اند به قدرت این دستگاه تهویه فقط در آمریكا یكی وجود دارد آنهم در ارتش آمریكا. در آنجا ملك فیصل حورالعین هایی برای خودش تهیه كرده بود، انواع گلهای دنیا راجمع كرده بود و. . . این، وسائل امروز است. وسائل امروز می تواند در صحرای ریاض هم چنین جایی را به وجود بیاورد. تسلط انسان بر مبارزه با بیماریها، بر مهار كردن رودخانه ها، بر بیرون آوردن معدنهای زیرزمین كه مثلاً نفت را از عمق پنج شش هزار متری بیرون می كشند، تسلط انسان حتی بر باران و امثال اینها [قابل انكار نیست. ] اگر ملاك تكامل تسلط انسان بر طبیعت باشد، قضیه بسیار روشن است و نیز روشن است كه جامعه ی بشری رو به تكامل رفته است. از این كه بگذریم می رسیم به رابطه ی انسان با جامعه ی خودش كه رابطه ای باشد براساس آزادی افراد تا آخرین حد امكان. بدیهی است كه آزادی مطلق امكان ندارد در جامعه باشد. لازمه ی طبیعت جامعه این است كه آزادیها محدود شود یعنی آزادی هر فرد به آزادی فرد دیگر محدود گردد، مواهب اجتماعی به طور عادلانه در میان افراد تقسیم شود، نظامات اجتماعی نظاماتی دست و پاگیر نباشد و افراد به حداكثر آنچه كه در آن جامعه ممكن است بتوانند به كمال خودشان برسند، یعنی امكانات برای افراد به طور متساوی و در حد كمال امكان فراهم باشد.