این است كه جاذبه ی بزرگی كه الآن ماركسیسم در دنیا دارد همین است، كه در باب علل گرایش به ماركسیسم- كه اگر من یك وقت موفق بشوم دلم می خواهد كتابی هم در این زمینه بنویسم- شاید عمده ترین عامل همین است، یعنی به طور كلی این یك خصلتی است در نسل جوان كه نسل جوان دگرگونی طلب است، پیشرو و مبارز است. این یك انرژی است در او كه می خواهد كار و فعالیت كند. آن وقت هر فلسفه و هر منطقی كه به او راه عمل و مبارزه را نشان بدهد می تواند او را جذب كند. اینكه درست یا غلط نشان بدهد، اشتباه كرده باشد یا نكرده باشد، احیاناً اشتباهات بزرگی هم مرتكب شود [مهم نیست، ] همان طور كه خود ماركس مرتكب شد، یعنی همان مكانیسم عمل او خیلی اشتباه كرد، یعنی او طرز كار كردن این ماشین را نشان می داد، بعد معلوم شد كه نه، درست نتوانسته اند نشان بدهند و عوضی نشان داده اند؛ یعنی شكست خوردن از نظر اندیشه مسئله ی مهمی نیست، عمده این است كه این [فلسفه و این منطق ] راه تو را باز كرده است. آقای شیخ محمدتقی قمی می گفت ابتدا كه «اخوان المسلمین» در مصر تأسیس شد به وسیله ی شیخ حسن بنّا كه مرد بسیار خالص و مخلص و متدینی بوده و واقعاً معتقد و با ایمان و فداكار و فدایی و پایه گذار اصلی اخوان المسلمین و جزء پایه گذاران تقریب بین المذاهب الاسلامیه و یك آدم حرّ آزادی بوده و لهذا تمایلات شیعی هم داشته است، در حدود سال 1322- كه ما آن وقت قم بودیم- مرحوم آقا سید محمد تقی خوانساری به حج مشرف شدند، همان سال شیخ حسن بنّا همدر مكه بوده. چون مرد قوی و مقتدری بود سعودیها از او حساب می بردند. مثل اینكه ملاقاتی با آقای خوانساری هم كرده بود. در مسجد مدینه یك سخنرانی خیلی عالی كرده بود راجع به حضرت زهرا بالخصوص و حتی راجع به مظالمی كه نسبت به حضرت زهرا تاریخ كرده و خلفا كرده اند. آقای قمی كه با او در دارالتقریب خیلی نزدیك بود می گفت این اخوان المسلمین كه او به وجود آورده بود هر كدام اینها مثل یك پاره آتش بودند، درست مثل اسفندی كه روی آتش باشد كه همین جور جرقه می زند، مرتب می خواستند كاری بكنند و لهذا اینها آن زمان چند ترور مهم كردند، از جمله امام یحیای یمن را ترور كردند. شیخ حسن بنّا خودش به فكر افتاد كه یك راهی برای اینها باید جستجو كرد. آن وقتها كانال سوئز در اختیار انگلیسها بود و او برای اینكه اینها اصلاً نمی توانند آرام بگیرند طرح بیرون راندن انگلیسها از كانال را مطرح كرد. روزی بنّا آمد و گفت:

«مشكل را حل كردم، مسئله ی كانال، هم راه صحیح و مشروعی است و هم جوانها باید كار كنند. » آنها به شكل عجیبی فعالیت می كردند. در آن جنگ اول با اسرائیل، اینها فداكاریهایی كردند كه فداكاریهای صدر اسلام فراموش شد، منتها این رؤسای عرب خیانت كردند، نامردها، كه الآن هم دارند خیانت می كنند. می گفت در یك حمله ی اینها به پایگاه اسرائیلیها، آنها سیمهای خاردار زیادی كشیده بودند، اینها در حال حمله یك وقت به آنجا رسیدند، وسیله ای نداشتند كه از روی آن سیمها عبور كنند، پیشنهاد كردند كه افرادی بیایند وسیله شوند، چند نفر آمدند خودشان را انداختند روی سیمهای خاردار و دیگران اینها را پُل قرار دادند و عبور كردند كه بدن اینها له شد. غرض این است كه ماركسیسم به همین دلیل كه دانش مبارزه است در دنیا موفقیت پیدا كرده است نه به دلیل اینكه منطقش منطق درستی است، به دلیل اینكه برای یك طبقه ای راه گشوده، راه مبارزه؛ و لهذا اگر روزی در دنیا مبارزه متوقف بشود، اگر به همان ماركسیسم واقعی یعنی به دنیای بی طبقه برسند، همان روز است كه دیگر ماركسیسم هیچ جاذبه ای نخواهد داشت، یعنی روز شكست ماركسیسم است. به هر حال این مسئله مسئله ی مهمی است و انصافاً هم هر ایدئولوژی باید مكانیسم عمل داشته باشد یعنی باید بر اساس یك انسان شناسی، انسان فردی و انسان اجتماعی، بر اساس شناخت فرد انسان و جامعه ی انسان، راه تحقق بخشیدن ایده ها را منطقاً نشان بدهد، راه عمل و كوشش را منطقاً نشان بدهد. چنین ایدئولوژی موفق می شود. همین مسئله ی مكانیسم عمل یك راز بزرگ موفقیت ماركسیسم است. بحثمان رسید به اول فصل دوم: فلسفه ی ماركسی، فلسفه ی مادیگرا. - از این كتاب، غیر از چهل صفحه ی اول باز هم می خوانیم؟ استاد: نه، برای این درس [كافی است. ] البته این كتاب كتاب خوبی است. اما در عین حال اگر كسی دقیق مطالعه كند آن وقت می بیند نقاط ضعف زیادی دارد. در عین اینكه در میان كتابهایی كه راجع به ماركس و ماركسیسم نوشته اند- آنهایی كه من خوانده ام- به نظر من بهتر از این كتابی نیست، دیگران هم كه خوانده اند همین را می گویند، ولی در عین حال نقاط ضعف زیادی دارد. - ماركسیستها این كتاب را قبول ندارند، می گویند [نویسنده] با غرض نوشته. استاد: ماركسیستها هیچ چیز را قبول ندارند، در صورتی كه خیلی به سودشان نوشته. خیلی قیافه ی طرفداری دارد. آنها جز از یك ماركسیست صددرصد ماركسیست حرف احدی را قبول ندارند.

بعلاوه چطور می شود این را رد كرد؟ ! این كتاب ضمائمش خیلی ارزش دارد. در این ضمائم عین آن حرفها هست. در هر موردی سند نشان می دهد. آن ضمیمه ها عین متون است كه نقل كرده، در كمال امانت هم نقل كرده است.