و اما كلمه ی «روابط تولیدی» یا «مناسبات تولیدی» . ظاهراً مقصود از «روابط تولیدی» روابط حقوقی است بر اساس مواد تولیدی، روابط حقوقی ای كه بر اساس مواد تولیدی برقرار می شود.

مثلاً در دوره ای كه اینها نام آن دوره را «دوره ی اشتراكی» می گذارند، روابط حقوقیِ تولیدی روابط اشتراكی است یعنی بر اساس مالكیت دسته جمعی است. مالكیت دسته جمعی یك نوع خاص رابطه ی تولیدی است. بعد كه دوره ی كشاورزی پیش می آید دوره ی مالكیت خصوصی آغاز می شود. از آن زمانی كه بشر به وسیله ی كشاورزی یا به وسیله ی دامداری قدرت پیدا می كند كه بیش از میزان احتیاج خودش تولید كند و قدرت ذخیره پیدا می كند مسئله ی مالكیت خصوصی به وجود می آید. اینجا رابطه ی انسانها با یكدیگر از نظر مواد تولیدی فرق می كند. این رابطه بر اساس این است كه این مال من است مال تو نیست، این ماده ی تولیدی مال من است مال تو نیست. این، رابطه ای است میان انسانها بر اساس مواد تولیدی؛ یعنی روابط تولیدی را ما این طور تعریف می كنیم: رابطه میان انسانها از نظر مواد تولیدی، كه این رابطه [می تواند] بر اساس مالكیت اشتراكی باشد یا بر اساس مالكیت اختصاصی، و مالكیت اختصاصی هم ممكن است شكلهای مختلف و گوناگون پیدا كند. این هم روابط تولیدی.