حال ابزار تولید تا این حدود مشخص است كه به چه چیزهایی می گویند. نیروی تولیدی چطور؟ آیا نیروی تولیدی كه می گوییم مقصود همان ابزار تولید است؟ بدون شك ابزار تولید نیروی تولید هم هست. یك كارخانه نیروی تولید است. ولی گاهی یك چیز نیروی تولید هست اما ابزار تولید نیست. خود انسان، خود كارگر، بازوی كارگر، مغز كارگر یا مغز هر مفكری كه اختراع می كند، اینها همه نیروهای تولیدی هستند ولی ابزار تولید نیستند. هرچه كه ما به قدیمتر برویم نیروی تولید از ابزار تولید جداست، به این معنا كه بشر ابزاری نداشته، مستقیماً كارها را انجام می داده است. هرچه كه تمدن پیش آمده، ابزار تولید زیادتر شده ولی در عین حال باز از نیروی انسان بی نیازی پیدا نشده، نیروی انسان خودش مولد است. این هم نیروی تولیدی.