حال از سه نظر این مطلب قابل بحث است. البته در بحثهای آینده هم اینها مطرح خواهد شد ولی فعلاً عرض می كنم كه روی اصول اینها دو چیز باید حتماً محرز باشد: یكی اینكه باید ابزار تولید تكامل پیدا كرده باشد تا انتقال صورت بگیرد. آیا دوره ی اشتراك اولیه كه به دوره ی زمین داری و دوره ی كشاورزی تبدیل شد، واقعاً می شود ثابت كرد كه اول ابزار تولید تكامل پیدا كرد و بعد به اینجا رسید؟ یا بشر در اثر یك كشف- همان طوری كه نیوتن از افتادن آن میوه یكدفعه نیروی جاذبه را كشف كرد- به اینجا رسید. مسلّم بشری كه با طبیعت سروكار داشته، مثلاً زردآلو یا خرما را از این درخت چیده و استفاده كرده است. اتفاقاً این هسته ی زردآلو را اینجا زیر خاك كرد. بعد دید از همین هسته یك درخت پیدا شد. قهراً به رابطه ی میان هسته و درخت پی می برد. یا این گندمِ به وجودآمده ی قبلی در طبیعت را دید. بعد دید از همین جایی كه این دانه ها پاشیده شده یك چیزهایی نظیر آن اوّلی ها به وجود آمد. بشر در طبیعت چیزی را كشف كرد، فوراً خودش ابتكار را به كار برد. نه اینكه اول ابزار كامل شد، بلكه تجربه ی بشر كامل شد آنهم نه تجربه روی ابزار، بلكه تجربه روی مشاهده ی مكرر طبیعت. مشاهده ی مكرر طبیعت، خودش پیش برنده ی فكر انسان است. ضرورت ندارد كه تجربه ی انسان فقط روی ابزار بخواهد باشد آنهم روی ابزار تولید. جنگل را هم كه مطالعه كند كم كم به یك كشفیات جدید نائل می شود، صحرا و دریا را هم كه مطالعه كند همین طور است. غیر از سنگها ابزاری نداشتند. آیا اینكه دوره ی پارینه سنگی و سنگ غیر صیقلی تبدیل به دوره ی سنگ صیقلی شد، سبب گردید كه بشر به كشاورزی نائل بشود؟ در اینجا هیچ حرفی ندارند كه بتوانند ثابت كنند تكامل ابزار تولید منتهی به این شد. این یك مطلب. از این بدتر و بالاتر، تكامل فئودالیسم به بورژوازی است. این را با تاریخ باید دقیق تطبیق كرد.

حرفی هم در اینجا ندارند. آیا اول ابزار تولید كامل شد و سبب گردید كه بشر از فئودالیسم به بورژوازی منتقل بشود یا اول منتقل شد بعد ابزار تولید تكامل پیدا كرد؟ (حالا من عبارتهای خود او را در اینجا مخصوصاً می خوانم كه ببینید حتی آن چیزی را كه خود اینها در اینجا می گویند نمی توانند ثابت كنند) . برعكس است، توالد و رشد جمعیت زیاد شده، تجربه زیاد شده، شهرنشینی بیشتر شده، بعد اینها سبب شده برای این تكامل و اینها بعد علت تكامل ابزار تولید است نه تكامل ابزار تولید علت اینهاست. در این دوره هم اینها نمی توانند این مسئله را دقیقاً توجیه كنند. نه می توانند توجیه كنند كه دوره ی كُمون اولیه به علت تكامل ابزار تولید تبدیل به دوره ی كشاورزی وفئودالیسم شد، و نه می توانند ثابت كنند دوره ی فئودالیسم به علت تكامل ابزار به دوره ی بورژوازی منتهی شد.